I. OPIS SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

1. Położenie geograficzne

Województwo śląskie to przemysłowy region Polski położony w południowej części kraju, w dorzeczu górnego biegu trzech największych polskich rzek: Wisły, Odry i Warty. Obszar cechuje zróżnicowana rzeźba terenu obejmująca: Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Wyżynę Śląską, Kotlinę Oświęcimsko-Raciborską, Nizinę Śląską, Beskid Zachodni i Pogórze Śląskie.

Główne bogactwa naturalne to węgiel kamienny, złoża cynku i ołowiu, rudy molibdenowo-wolframowo - miedziowe, rudy żelaza, sól kamienna, pokłady metanu, gazu ziemnego, złoża margli, wapieni oraz kruszywa naturalnego, złoża wód leczniczych, mineralnych i termalnych. Na bazie tych surowców powstał tu największy w kraju okręg przemysłowy, odgrywający decydującą rolę w gospodarce narodowej jako podstawa krajowego bilansu paliwowo-energetycznego.

W układzie przestrzennym województwo dzieli się na 4 subregiony (tzw. obszary polityki rozwoju): północny (o powierzchni 3.047 km2), południowy (2.352 km2), środkowy (5.578 km2) i zachodni (1.354 km2).

Region sąsiaduje z województwami: opolskim, łódzkim, świętokrzyskim i małopolskim, a od południa graniczy z Republiką Czeską i Republiką Słowacką. W promieniu 600 km od Katowic znajduje się sześć europejskich stolic: Berlin, Bratysława, Budapeszt, Praga, Warszawa i Wiedeń.

2. Obszar i liczba mieszkańców

Strukturę administracyjną województwa tworzy 167 gmin zgrupowanych w 36 powiatach: 17 powiatach ziemskich i 19 grodzkich (miasta na prawach powiatu). Spośród 167 gmin 49 to gminy miejskie, 22 miejsko-wiejskie i 96 wiejskie. Region zajmuje obszar 12.331 km2 i pod względem powierzchni (3,9%) znajduje się na 14. miejscu w kraju, przed województwem świętokrzyskim i opolskim. System osadniczy województwa śląskiego składa się z 1.582 miejscowości, w tym z 71 miast, które tworzą sieć o gęstości 58 miast/10 tys. km2. Gęstość ta jest ponad dwukrotnie wyższa od średniej krajowej, wynoszącej 28 miast/10 tys. km2. Głównymi elementami systemu osadniczego województwa śląskiego są aglomeracje miejskie: górnośląska (o znaczeniu europejskim) oraz bielska, częstochowska i rybnicka (o znaczeniu krajowym).

Województwo zamieszkuje 4,7 mln osób, co stanowi 12,3% ludności Polski. Pod względem liczby ludności znajduje się na 2. miejscu w kraju po województwie mazowieckim (13,4%). Województwo śląskie jest najbardziej zurbanizowanym regionem Polski (78,9% ludności miejskiej), posiadającym najwyższą w kraju gęstość zaludnienia (382 osoby/km2), kraj: 122 osoby/km2.

Największy obszarowo jest subregion środkowy (5.578 km2), który zamieszkuje 2.886,7 tys. ludności (tj. 61,2% ludności regionu), ponad 4-krotnie więcej niż w pozostałych subregionach województwa. Drugi jest subregion północny z liczbą 540,2 tys. osób, następnie południowy (644,6 tys. osób) i zachodni, gdzie mieszka 643,5 tys. ludności województwa.

Region cechuje najwyższy w kraju wskaźnik umieralności niemowląt (na 1.000 urodzeń żywych - 7,8 niemowląt, kraj 7,0 niemowląt). Szczególnie niekorzystnie przedstawia się sytuacja w subregionie północnym (8,8 niemowląt) i środkowym (8,1 niemowląt). Trochę lepiej kształtuje się w subregionie zachodnim (7,5 niemowląt), ale najkorzystniej w południowym (6,4 niemowląt na 1.000 urodzeń żywych). Wskaźnik urodzeń żywych na 1.000 ludności w województwie śląskim wynosi 8,3 niemowląt (kraj 9,2 niemowląt). Najlepiej sytuacja wygląda w subregionie południowym (9,2 osób) i zachodnim (8,9 osób). Nieco lepiej w subregionie północnym (8,4 osób), najgorzej jednak w środkowym, gdzie na 1.000 ludności przypada 7,9 urodzeń żywych. Województwo śląskie posiada jeden z najniższych w kraju, ujemny przyrost naturalny, w 2003 r. wynosił (-1,4‰), kraj (-0,4‰). Wewnątrz województwa najniższy wskaźnik przyrostu naturalnego posiada subregion północny (-2,4‰), najkorzystniejszy natomiast zachodni (0,9‰).

3. Gospodarka, innowacyjność i inne ramowe uwarunkowania

Województwo śląskie mieści się w grupie najsilniejszych gospodarczo regionów Polski. W regionie wytwarza się 13,7% (2002 r.) Produktu Krajowego Brutto (PKB) i 17,2% krajowej produkcji sprzedanej przemysłu (z tego 62% przypada na sektor prywatny). Pod względem wielkości wytwarzanego PKB województwo śląskie zajmuje po województwie mazowieckim (20,4%) drugie miejsce w kraju. Produkt Krajowy Brutto w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosi 22,6 tys. zł i jest wyższy od średniej krajowej (20,4 tys. zł). Jest to efektem prężności skoncentrowanego tutaj przemysłu, jak również rozwoju sektora prywatnego i usług. W samym województwie sytuacja jest zróżnicowana. Największy udział wytwarzanego PKB w regionie przypada na subregion środkowy (66,5%), następnie południowy (12,8%), zachodni (11,5%), i północny (9,2%). Wielkość wytwarzanego PKB na 1 mieszkańca najwyższa jest w subregionie środkowym 24,5 tys. zł, następnie południowym 21, 3 tys. zł, najniższa przypada na subregion północny 18,3 tys. zł i zachodni 19,2 tys. zł.

Wartość dodana brutto (wartość nowo wytworzona) wg rodzajów działalności: w rolnictwie najwyższa była w subregionie środkowym (39,1% wartości dodanej województwa) i północnym (31,5%), w przemyśle najwyższą wartość dodaną cechował subregion środkowy (67,2%), najniższą natomiast północny (8,2%), w subregionach zachodnim i południowym udział wartości dodanej był zbliżony i wynosił 12,3 % wartości dodanej brutto regionu. W działalności usługowej najwyższa wartość dodana brutto przypadała na subregion środkowy (66,5%) i południowy (13,0%). W przeliczeniu na 1 pracującego najwyższą wartość dodaną brutto cechował subregion środkowy (61,8 tys. zł), następnie zachodni (56,1 tys. zł) i południowy (53,0 tys. zł), najniższą z kolei subregion północny (46,9 tys. zł). Największy udział wartości sprzedanej przemysłu przypada na subregion środkowy (64,4% produkcji sprzedanej przemysłu województwa), 17,7% na południowy, 9% północny i 8,9% na subregion zachodni. Wartość produkcji sprzedanej przemysłu na 1 mieszkańca najwyższa była w subregionie południowym (25,0 tys. zł), w subregionie środkowym 20,3 tys. zł, północnym 15,2 tys. zł, a zachodnim tylko 12,6 tys. zł.

W regionie produkuje się 91,4% polskiego węgla kamiennego, 63,0% wyrobów walcowanych, 42,6% koksu, 68,8% stali surowej, 19,7% energii elektrycznej i 82,7% samochodów ogólnego przeznaczenia. Dla gospodarki województwa w dalszym ciągu duże znaczenie ma górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo żelaza, cynku i ołowiu, energetyka, przemysł elektromaszynowy, spożywczy i chemiczny, a w ostatnim okresie również przemysł motoryzacyjny.

Sektor prywatny systematycznie wzmacnia swoją pozycję, choć jego rozwój jest wolniejszy niż w pozostałych regionach kraju.

3.1. Zróżnicowanie działalności gospodarczej

Województwo śląskie jest regionem specyficznym, jednym z najbardziej problemowych obszarów w kraju. Na jego terenie skoncentrowany jest poważny potencjał przemysłowy kraju. Zlokalizowanych jest tutaj 38 czynnych kopalń węgla kamiennego, 25 hut i zakładów hutniczych, 21 elektrowni i elektrociepłowni przemysłowych oraz 22 elektrownie i elektrociepłownie zawodowe.

W strukturze branżowej przemysłu po górnictwie węgla kamiennego dominującym sektorem jest hutnictwo. Zmiany związane z restrukturyzacją gospodarki regionu spowodowały, że coraz szybciej rozwijają się nowoczesne, przyszłościowe gałęzie, takie jak: elektronika, przemysł samochodowy, przetwórstwo spożywcze.

Górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo żelaza i stali poddawane są głębokim procesom restrukturyzacji. Efektem restrukturyzacji górnictwa są zasadnicze zmiany formy własności i struktury zarządzania. Restrukturyzacja branży pozwoliła zmniejszyć zatrudnienie w górnictwie do 131 tys. w 2003 r. oraz zapewniła poprawę efektywności kopalń. Dokonano przekształcenia 63 kopalń oraz wprowadzono nowoczesne struktury zarządzania.

Na bazie przemysłu wydobywczego rozwinęły się branże związane z jego obsługą, czyli przede wszystkim nowoczesny przemysł maszynowy, dysponujący odpowiednim parkiem oraz doświadczoną kadrą pracowniczą. Po trudnościach transformacji na początku lat dziewięćdziesiątych przemysł ten zaistniał na wielu rynkach zagranicznych i stanowi dziś ważny element gospodarczego krajobrazu województwa.

W hutnictwie znacznie szybciej niż w górnictwie dokonują się przemiany restrukturyzacyjne, dlatego też przeważająca liczba największych zakładów tej branży zmieniła swoje oblicze. Pozbyto się urządzeń najbardziej zanieczyszczających środowisko, zredukowano zatrudnienie, rozbudowano operatywne działy marketingu i promocji, wprowadzono równocześnie nowe proekologiczne sposoby produkcji, co dało widoczne efekty w postaci rentowności prawie całej branży. W przemyśle metalurgicznym działa wiele firm związanych z hutnictwem żelaza i metali nieżelaznych, w tym 25 hut i zakładów hutniczych. Wytwarzają one między innymi 68,8% krajowej produkcji stali surowej i 63,0% wyrobów walcowanych.

Równolegle do zmian zachodzących w górnictwie i hutnictwie restrukturyzowany jest cały kompleks paliwowo-energetyczny. Z branżą energetyczną związanych jest około 29,1 tys. osób. Województwo jest drugim w kraju producentem energii elektrycznej, tj.19,7% produkcji krajowej (po województwie łódzkim - 20,1%) i jej największym konsumentem.

W przetwórstwie przemysłowym województwa śląskiego na koniec 2003 r. zatrudnionych było 261,8 tys. osób. Przemysł elektromaszynowy zatrudniający około 117,0 tys. osób (43,4% zatrudnionych w branży przetwórczej) to jedna z najlepiej rozwiniętych branż regionu, chociaż zdominowana jest przez produkcję maszyn i urządzeń dla przemysłu. Ostatnie lata wymusiły jednak dynamiczny rozwój przemysłu precyzyjnego i elektronicznego, branże będące inkubatorami nowoczesnych technologii.

Przemysł budowlany tworzy ponad 43,7 tys. firm, z których aż połowa to niewielkie zakłady nastawione na roboty budowlane. Ogółem w branży zatrudnionych jest około 76 tys. osób, z tego 99,7% w sektorze prywatnym.

Województwo śląskie to olbrzymi rynek konsumencki dla towarów żywnościowych. Przy produkcji artykułów spożywczych i napojów zatrudnionych jest 37,7 tys. osób, z tego w sektorze prywatnym 97,2% zatrudnionych w tej branży. Większość firm nastawiona jest na przetwórstwo mięsa, produkcję napojów i wyrobów mleczarskich.

Z działających w województwie 424 tys. podmiotów gospodarki narodowej 246 to przedsiębiorstwa państwowe, 23,5 tys. to spółki prawa handlowego (z tego ponad 4.105 spółek z udziałem kapitału zagranicznego), 39 tys. spółek cywilnych, 1.263 spółdzielni oraz 330,1 tys. osób fizycznych prowadzących własną działalność gospodarczą. Na 10 tys. ludności przypadało 899 podmiotów gospodarki narodowej (w kraju 938 podmiotów), tj. 9. pozycja w kraju. Z ogólnej liczby podmiotów gospodarczych działających w województwie 96,1% przypada na sektor prywatny (tj. 11,8% podmiotów krajowych). W podziale na subregiony najwięcej podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych było w subregionie środkowym (61,5% podmiotów regionu). Na subregion południowy przypadało 16,2% podmiotów województwa, na północny 11,5%, a na zachodni 10,8%. Największy udział podmiotów z osobowością prawną przypadał również na subregion środkowy (66,3%), następnie południowy (14,9%), zachodni (9,8%) i północny (9,0%). Z osób fizycznych prowadzących własną działalność gospodarczą 60,1% zarejestrowanych zostało w subregionie środkowym, 16,5% w południowym, 12,3% w subregionie północnym i 11,1% w zachodnim.

Województwo śląskie posiada znaczący udział w krajowym eksporcie (16,6% w 2001 r.) i imporcie (9,3%). Pod względem udziału w obrotach handlu zagranicznego region zajmuje drugie miejsce w kraju po województwie mazowieckim, odnotowując jednocześnie najwyższe dodatnie saldo bilansu handlu zagranicznego ze wszystkich województw, zajmując tym samym pierwsze miejsce w kraju. Około 75% obrotów handlu zagranicznego regionu odbywa się z krajami Unii Europejskiej. Wyroby i usługi eksportowane są przez województwo do ponad 100 krajów świata. Najważniejszym rynkiem zbytu dla regionu są Niemcy (25% eksportu) oraz Włochy (13%), Czechy (6%), Wielka Brytania (5%). Do najważniejszych wyrobów eksportowych należą: węgiel kamienny, wyroby walcowane na gorąco, środki transportu samochodowego, produkty koksownictwa, wyroby przemysłu odzieżowego, wyroby hutnictwa metali nieżelaznych, maszyny i urządzenia energetyczne.

Większość towarów i usług importowanych jest przede wszystkim z Włoch (23%), Niemiec (22%), Czech (6%) i Francji (4%). W strukturze importu zwraca uwagę wysoki udział wyrobów przemysłu elektromaszynowego (36%), przemysłu metalurgicznego (21%) i chemicznego (16%).

3.2. Inwestycje

O atrakcyjności inwestycyjnej województwa śląskiego decydują: położenie geograficzne, olbrzymi rynek zbytu, duże zaplecze surowcowe, dobrze rozwinięta infrastruktura, wysoko wykwalifikowana kadra pracownicza, wyróżniająca mieszkańców regionu kultura i dyscyplina pracy, tańsza niż w wysoko rozwiniętych krajach UE siła robocza, uzbrojenie terenu oraz bliskość lotniska o znaczeniu międzynarodowym, port rzeczny w Gliwicach i szerokotorowa linia kolejowa w Sławkowie, a także zlokalizowana na tym terenie Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (KSSE).

Największym inwestorem w województwie śląskim jest włoski Fiat (drugi największy inwestor zagraniczny w Polsce i pierwszy w branży motoryzacyjnej) oraz General Motors Corporation (USA) inwestujący w gliwickiej fabryce Opla. Do największych inwestorów w województwie śląskim należy także Saint-Gobain (Francja) produkujący wyroby ze szkła oraz Electricite de France Internationale (Francja) inwestujący w branżę energetyczną (Elektrownia Rybnik SA).

Atrakcyjne warunki inwestowania w Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej (KSSE) spowodowały, że rozpoczęło w niej działalność kilkadziesiąt przedsiębiorstw, spośród których najważniejszymi są: General Motors (Gliwice), Isuzu Motors (Tychy) oraz Ekocem (Sosnowiec), Guardian Industries Sp. z o.o. (Częstochowa).

Największe inwestycje zlokalizowane poza KSSE to: Fiat Auto Poland (Bielsko-Biała), Pepsi Co. (Żywiec), Internationale Nederlanden (Katowice) oraz Philips (Bielsko-Biała), Statoil (Bielsko-Biało, Częstochowa, Racibórz). Wśród znaczących inwestorów należy wymienić również firmy: Roca (artykuły sanitarne), Delphi (produkcja akcesoriów samochodowych), Gullfiber (materiały izolacyjne), Raben (działalność spedycyjna), Isuzu (produkcja japońskich silników wysokoprężnych), Danone (wyroby spożywcze), Henkel Group (chemia gospodarcza), Heineken i Sab Miller (produkcja piwa), Saint Gobain (huta szkła), TRW Polska Sp. z o.o. (przemysł motoryzacyjny).

3.3. Małe i średnie przedsiębiorstwa - podstawa rozwoju regionu

W procesie przebudowy gospodarki województwa śląskiego rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) ma znaczenie strategiczne. Od kilkunastu lat zmienia się struktura własnościowa i organizacyjna przedsiębiorstw województwa. Przybywa małych i średnich firm prywatnych, prowadzących różnorodną działalność gospodarczą. W 2003 r. w województwie śląskim w sektorze prywatnym pracowało 946,7 tys. osób (tj. 10,7% zatrudnienia krajowego tego sektora), co stanowiło 63,3% pracujących ogółem (w kraju 70,1%). Sektor małych i średnich przedsiębiorstw województwa skupia 99% wszystkich podmiotów gospodarki zlokalizowanych na tym terenie. Większość MSP regionu funkcjonuje tylko na rynkach lokalnych, ich udział w eksporcie województwa jest niski i wynosi 30% ogólnej wartości eksportu.

Wśród działających w regionie 424 tys. podmiotów gospodarki narodowej 77,8% stanowią osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Z ogółu podmiotów gospodarczych regionu największy udział (94,6%) stanowią mikroprzedsiębiorstwa (firmy małe zatrudniające do 9 osób), 4,4% to firmy o liczbie pracujących od 10 do 49 osób, a tylko 1% stanowią przedsiębiorstwa zatrudniające 50 osób i więcej. Najwięcej mikroprzedsiębiorstw (36,9%) prowadziło działalność handlową, w grupie przedsiębiorstw średnich 33,1% firm prowadziło działalność pozostałą, 21,9% handlową, 21,1% przetwórstwo przemysłowe, a 12,1% transportową bądź magazynową. Z dużych przedsiębiorstw największy odsetek firm (35,9%) ukierunkowany był na pozostałą działalność, 28,9% przetwórstwo przemysłowe, natomiast 10,4% prowadziło działalność handlową i usługową.

Z ogólnej liczby zarejestrowanych w województwie podmiotów ponad 96% stanowiły podmioty sektora prywatnego. W większości (71,5%) podmioty te prowadzą rynkową działalność usługową, 20,7% działa w sektorze przemysłu i budownictwa, 6,5% w usługach nierynkowych, a zaledwie 1,3% w branży rolniczej.

3.4. Otoczenie biznesu

Kluczowym czynnikiem determinującym transformację gospodarki regionu jest rozwijanie instytucji sektora otoczenia biznesu. W województwie istnieje blisko 200 instytucji, takich jak agencje rozwoju lokalnego i regionalnego, izby gospodarcze, przemysłowe, handlowe, stowarzyszenia gospodarcze, branżowe; cechy rzemieślnicze, ośrodki wspierania przedsiębiorczości, ośrodki doradcze i ośrodki informacji gospodarczej. Zauważalna jest stale rosnąca liczba parków przemysłowych, technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości. Najważniejszymi instytucjami wspierającymi rozwój gospodarczy w regionie są: Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. spełniająca funkcję Regionalnej Instytucji Finansującej, Górnośląska Agencja Przekształceń Przedsiębiorstw S.A., Fundusz Górnośląski S.A. oraz kilka instytucji wyspecjalizowanych, takich jak Międzynarodowe Targi Katowickie czy Centrum Projektów Regionalnych-Inwestor S.A. Ponadto aktywne są fundusze pożyczkowe, poręczeniowe i fundusze venture capital. Istotną rolę na terenie województwa odgrywają organizacje gospodarcze (Izba Rzemieślnicza oraz Małej i Średniej Przedsiębiorczości w Katowicach, Częstochowska Izba Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Częstochowie, Beskidzka Izba Rzemieślnicza w Bielsku-Białej, 15 izb przemysłowo-handlowych oraz Górnośląskie Towarzystwo Gospodarcze). Do wsparcia rozwoju działań innowacyjnych w regionie przyczynia się Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii w Katowicach (poprawa konkurencyjności MSP poprzez absorpcję nowoczesnych, proekologicznych technologii).

Województwo śląskie to ważne finansowe i targowe centrum kraju. Działają tu 4 centrale bankowe, 26 banków komercyjnych z 600 filiami i agendami oraz 117 placówek banków spółdzielczych. Region jest drugim, po województwie wielkopolskim, miejscem wystaw i targów. Największą popularność i znaczenie mają Międzynarodowe Targi Katowickie oraz imprezy targowe, organizowane w największej w kraju hali widowiskowo-sportowej "Spodek". Organizowane co roku imprezy targowe stwarzają okazję do promocji produktów, nawiązywania kontaktów handlowych oraz zawierania kontraktów.

3.5. Działalność badawcza i rozwojowa - zabezpieczenie trwałej konkurencyjności gospodarczej

Na terenie województwa śląskiego znajduje się 12,1% potencjału badawczo-rozwojowego istniejącego w Polsce. Jest to drugi co do wielkości po województwie mazowieckim ośrodek badawczy kraju, składający się z 112 jednostek, w tym: 36 jednostek naukowych i badawczo-rozwojowych (w tym m.in. 6 placówek naukowych PAN oraz 26 jednostek badawczo-rozwojowych), 46 jednostek rozwojowych i 14 szkół wyższych prowadzących badania w tym zakresie.

Duży potencjał naukowo-badawczy - Główny Instytut Górnictwa, Instytut Metalurgii Żelaza, Instytut Metali Nieżelaznych, Instytut Spawalnictwa, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Instytut Systemów Sterowania, Instytut Przeróbki Chemicznej Węgla, Instytut Techniki i Aparatury Medycznej w Zabrzu z kilkudziesięcioma innymi placówkami naukowo-badawczymi, dużymi i prężnymi uczelniami (Uniwersytet Śląski, Politechnika Śląska, Śląska Akademia Medyczna, Akademia Ekonomiczna, Politechnika Częstochowska, Akademia Techniczno-Humanistyczna, instytuty PAN) - powoduje, że województwo śląskie staje się jednym z najważniejszych ośrodków naukowych w kraju.

Dla wzmocnienia współpracy pomiędzy sferą badawczo-rozwojową a gospodarką w województwie działają trzy konsorcja naukowo-przemysłowe: Śląskie Centrum Zaawansowanych Technologii, Centrum Zaawansowanych Technologii Energia-Środowisko-Zdrowie oraz Centrum Zaawansowanych Technologii dla Ochrony i Promocji Zdrowia. Zmiana warunków makroekonomicznych i politycznych spowodowała rozszerzenie obszaru działalności regionalnych instytucji badawczo-rozwojowych oraz ich ukierunkowanie na ochronę środowiska, energetykę, automatykę i elektronikę oraz budownictwo.

W województwie utrzymuje się charakterystyczny dla krajów słabiej rozwiniętych, relatywnie wysoki (69,2%) udział pracowników naukowo-badawczych wśród ogółu zatrudnionych w B+R. Liczba ta stanowi 9,4% zatrudnionych pracowników naukowo-badawczych w kraju (3. miejsce w kraju po województwie mazowieckim i małopolskim). Relacja nakładów na działalność badawczą i rozwojową do produktu krajowego brutto (GERD /PKB) jest jednym z najważniejszych wskaźników w statystyce nauki. W województwie śląskim w 2003 r. wskaźnik ten zmniejszył się do 0,32% wobec 0,39% w roku poprzednim (w kraju 0,58%).

Niepokojącym faktem jest stałe zmniejszanie się nakładów na działalność badawczo-rozwojową (B+R), stanowiących jeden z najważniejszych składników nakładów na działalność innowacyjną. W województwie śląskim nakłady te wynosiły 374,9 mln zł (tj. 8,2% nakładów krajowych ogółem) i zmniejszyły się o 7,5% w porównaniu z rokiem 2001 (405,2 mln zł). Pomimo tego, że region zajmował pod tym względem trzecią pozycję w kraju, były one znacznie (pięciokrotnie) niższe od wielkości nakładów poniesionych w województwie mazowieckim (43,8% nakładów krajowych) i małopolskim (11,4% nakładów kraju). W przeliczeniu na 1 mieszkańca stanowiło to 80 zł (średnia krajowa 119 zł), dając 7. pozycję w rankingu województw.

4. Zasoby ludzkie, równość szans i aktywizacja zasobów ludzkich

4.1. Edukacja i szkolnictwo wyższe

Poziom wykształcenia mieszkańców województwa śląskiego przedstawia się niekorzystnie na tle innych zurbanizowanych województw. W 2003 roku ponad 58% mieszkańców województwa powyżej 15 roku życia nie przekroczyło poziomu szkoły zawodowej, co świadczy, że ludność ta posiadała wykształcenie zawodowe bądź niższe. Odsetek osób z wykształceniem wyższym stanowił jedynie 9,2% (11. miejsce wśród województw) i był jednym z najniższych wskaźników w kraju. Szkołę średnią ogólnokształcącą i zawodową ukończyło 32,8%, wykształcenie zasadnicze zawodowe posiadało 27,7%, zaś 30,3% ludności posiadało wykształcenie podstawowe bądź niepełne podstawowe.

Województwo śląskie skupia na swym terenie jedną dziesiątą szkolnictwa krajowego 10,2% (ogółem 3.475 szkół). We wszystkich typach szkół województwa (podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, zawodowych oraz policealnych) nauką objętych było 770,8 tys. uczniów, co stanowiło 11,2 % uczniów w kraju. Największy odsetek stanowiła młodzież szkół podstawowych 41,4%, gimnazjalnych 25,3 % i ponadgimnazjalnych 22,5%. W szkołach policealnych kształciło się 5,1% młodzieży. Wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych 42,3% uczęszczało do liceów ogólnokształcących, 43,8% szkół zawodowych, a 13,9% stanowili uczniowie szkół zasadniczych. Największą bazą szkolnictwa cechuje się subregion środkowy. Tutaj znajduje się ponad połowa szkół wszystkich poziomów nauczania (podstawowych 51,7%, gimnazjów 53,2%, zasadniczych 61,8%, ogólnokształcących 61,3%, zawodowych 62,3%, policealnych 57,4% i 59,5% szkół wyższych). Najmniejszą liczbę szkół podstawowych (13,7% tego typu szkół regionu), gimnazjalnych (14,4%) oraz szkól wyższych (2,7%) posiada subregion zachodni, najmniejszą liczbę szkół zasadniczych (9,4%), ogólnokształcących (11,2%), zawodowych (9,3%) oraz policealnych (9,3%) cechuje subregion północny. Największe obciążenie placówek szkolnych (od podstawowych do średnich) występuje w subregionie zachodnim. Szczególnie niekorzystnie sytuacja przedstawia się w szkolnictwie zasadniczym zawodowym. Subregion ten posiada na swoim terenie 13,5% tego rodzaju szkół, a uczęszcza do nich 20,2% uczniów wszystkich szkół zasadniczych zawodowych województwa. Szkolnictwo policealne najsłabiej rozwinięte jest w subregionie północnym. Na obszar ten przypada tylko 9,3% występujących w regionie szkół tego typu i niecałe 10% uczniów szkół policealnych województwa.

W ostatnich kilku latach nastąpiła korzystna zmiana w systemie kształcenia uczniów. Nastąpił spadek uczącej się młodzieży w zasadniczych szkołach zawodowych na korzyść szkolnictwa średniego ogólnokształcącego i technicznego.

Województwo śląskie jest jednym z największych w kraju ośrodkiem naukowym i akademickim. Ośrodki akademickie i naukowe zatrudniały 9.104 nauczycieli akademickich (tj. 19,1% akademickiej kadry krajowej). Stawia to województwo na 3 miejscu w kraju. Największymi uczelniami państwowymi są: Uniwersytet Śląski w Katowicach, Politechnika Śląska w Gliwicach z filiami w Katowicach i Zabrzu, Śląska Akademia Medyczna w Katowicach, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego w Katowicach, Politechnika Częstochowska, Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Akademia Jana Długosza w Częstochowie.

Publiczną placówką doskonalenia nauczycieli jest Regionalny Ośrodek Metodyczno-Edukacyjny "Metis" w Katowicach, którego misją jest przygotowanie środowiska oświatowego do realizowania celów i zadań edukacyjnych, stawianych nowoczesnej szkole, przygotowującej do życia w zmieniającej się rzeczywistości, w społeczeństwie wiedzy oraz w społeczeństwie informacyjnym.

Na 37 wyższych uczelniach województwa o kierunkach politechnicznych, uniwersyteckich i specjalistycznych, a także 13 filiach i wydziałach zamiejscowych stanowiących 9,5% wyższych uczelni kraju kształciło się 200,4 tys. osób, tj. 10,8% studentów kraju, w tym systemem dziennym 46,8% ogółu studiujących województwa. W szkołach niepaństwowych stanowiących 9,5% krajowych wyższych uczelni niepaństwowych naukę pobierało 30,6% studiującej młodzieży województwa (61,3 tys. osób). Pomimo znacznego zwiększenia się w województwie w ostatnim okresie liczby studentów wskaźnik liczby studentów na 10 tys. mieszkańców wynosi 424 osoby, jest jednak niższy od średniej krajowej (482 osoby) i stawia województwo na 9. miejscu w kraju po województwie dolnośląskim (552 osoby), małopolskim (541 osób), zachodniopomorskim (517 osób), łódzkim (477 osób) i mazowieckim (476 osób). Rocznie na rynek pracy województwa wchodzi ponad 40 tys. absolwentów szkół wyższych (41,6 tys. osób w 2003 r., w tym - szkoły niepaństwowe 14,3 tys. osób). Spośród wszystkich krajowych absolwentów szkół wyższych ponad 11% absolwentów uzyskało wykształcenie w województwie śląskim. Jednak od kilku lat obserwuje się w województwie pozytywną tendencję stopniowego wzrostu liczby studentów szkół wyższych. Baza szkolnictwa wyższego najsilniej rozwinięta jest w subregionie środkowym (22 szkoły wyższe), tutaj również kształci się najwięcej studentów (67,1% studentów województwa). W 8 szkołach wyższych subregionu południowego kształci się 11,0% studiujących regionu, z kolei w 6 szkołach wyższych działających w subregionie północnym prawie 20% studiującej młodzieży województwa. Szkolnictwo wyższe najsłabiej rozwinięte jest w subregionie zachodnim, gdzie studiuje tylko 2,1% studentów regionu. Spośród wyższych uczelni regionu 26 zaliczanych jest do uczelni niepaństwowych (tj. 9,5% uczelni krajowych), z których największymi są: Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach, Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. J. Ziętka w Katowicach, Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych, Międzynarodowa Szkoła Bankowości i Finansów w Katowicach (mająca status niepublicznej placówki kształcenia ustawicznego), Wyższa Szkoła Bankowości i Finansów w Bielsku-Białej, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu w Sosnowcu, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach, Bielska Wyższa Szkoła Biznesu i Informatyki im. J. Tyszkiewicza, Akademia Polonijna w Częstochowie, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej. W województwie działa 10 uczelni zawodowych (w tym jedna uczelnia państwowa w Raciborzu), kształcących ogółem 7.181 młodzieży.

4.2. Zasoby ludzkie i rynek pracy

W 2003 r. ludność województwa śląskiego wynosiła 4.715 tys. osób, co stanowiło 12,3% ludności kraju. W strukturze płci mieszkańców regionu przeważają kobiety. W strukturze wiekowej zdecydowaną większość stanowią osoby w wieku produkcyjnym (64,7%). Ludność w wieku przedprodukcyjnym wynosi 20,2 %, natomiast w wieku poprodukcyjnym 15,1%. Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 55 osób w wieku nieprodukcyjnym (kraj 59 osób). Na 100 mężczyzn w wieku produkcyjnym przypada 95 kobiet, a na 100 mężczyzn w wieku poprodukcyjnym dwukrotnie więcej, bo 217 kobiet. Najniższy odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym występuje w subregionie środkowym (19,4% ludności), najwięcej w południowym (22,1%), w wieku produkcyjnym największy odsetek ludności przypada na subregion środkowy (65,3%) i zachodni (65,1%), najniższy natomiast na subregion południowy (62,7%). Z kolei najwyższa grupa osób w wieku poprodukcyjnym występuje w subregionie północnym (16,5%), a najniższa w zachodnim (13,1%).

Z ogólnej liczby osób pracujących w 2003 r. w gospodarce województwa 63,3% przypada na sektor prywatny, co stanowi 10,7% pracujących osób w kraju (kraj 71,8%). Procesom restrukturyzacji regionu towarzyszy zmiana struktury zatrudnienia ludności, polegająca na malejącym udziale pracujących w przemyśle i budownictwie i równoczesnym wzroście w sektorze usług. Pomimo tych zmian w województwie śląskim nadal utrzymuje się wysoka liczba pracujących w przemyśle i budownictwie 38,2% ogółu pracujących (w kraju 28,3%), w samym przemyśle pracowało 481,9 tys. osób, co stanowiło 16,8% pracujących w przemyśle w kraju. Największy odsetek osób zatrudnionych znalazło miejsce pracy w sektorze usług, tj. 57,0% zatrudnionych ogółem w gospodarce narodowej regionu (kraj 54,3%), w tym w usługach rynkowych 39,4% (kraj 36,3%). Region charakteryzuje się najniższym w kraju odsetkiem osób pracujących w rolnictwie i leśnictwie 4,8% zatrudnionych (kraj 17,4%). Największy odsetek ludności pracującej w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie cechuje subregion środkowy (38,6%) oraz północny (32,3%). Najmniej osób zatrudnionych w tym dziale gospodarki pracuje w subregionie zachodnim (11,7%), w południowym zaś (17,4%). W przemyśle i budownictwie największy odsetek osób (64,1%) zatrudnionych jest w subregionie środkowym, w zachodnim odpowiednio (13,6%), południowym (12,4%), natomiast w północnym tylko 9,9%. W subregionie północnym w dziale usług rynkowych pracuje tylko 8,4% pracujących, nieco więcej, bo 10,1%, w subregionie zachodnim i 12,3% w południowym. Najwięcej, bo 69,2%, cechuje subregion środkowy. Podobna sytuacja występuje w usługach nierynkowych, gdzie w subregionie środkowym zatrudnionych jest 62,6% pracujących, natomiast w pozostałych subregionach sytuacja jest zbliżona i kształtuje się na poziomie 11,8% (w północnym i zachodnim) oraz 13,8% w południowym.

4.2.1. Aktywność ekonomiczna ludności województwa

W 2003 roku w województwie śląskim pracowało 1.496,1 tys. osób (wg faktycznego miejsca pracy), tj. 12,1% ogółu zatrudnionych osób w kraju (wg BAEL pracujących w regionie było 1.533 tys. osób). Około 80% ludności pracującej znalazło pracę w miastach województwa. Koncentracja przemysłu ciężkiego i wydobywczego sprawia, że wśród zatrudnionych w gospodarce narodowej województwa dominują mężczyźni. Udział pracujących kobiet w województwie wynosi 44,6% zatrudnionych w regionie osób.

Aktywna ekonomicznie ludność regionu (w wieku 15 lat i więcej) stanowiła 3.798 tys. osób, tj. 12,3% aktywnej ekonomicznie ludności kraju. W ostatnich latach utrzymuje się, podobnie jak w kraju, rosnąca tendencja tej subpopulacji ludności z powodu sukcesywnego wchodzenia do niej roczników wyżu demograficznego z lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Wśród ludności w tym przedziale wiekowym zbiorowość aktywnych zawodowo liczyła 11,3% aktywnych zawodowo osób kraju (z tego pracujących 11,3% i 11,7% bezrobotnych) oraz 13,4% biernych zawodowo osób kraju.

Na 1.000 ludności w województwie śląskim przypada 317 osób pracujących (w kraju 323 osoby).

Województwo śląskie cechuje jeden z niższych w kraju wskaźnik zatrudnienia wynoszący 40,3% (kraj 44,0%). Jest to 14. miejsce w gronie województw przed dolnośląskim (39,2%) i zachodniopomorskim (29,4%). Wyższy natomiast od przeciętnego w kraju jest udział zatrudnionych w sektorze publicznym oraz pracujących w pełnym wymiarze czasu pracy.

Atutem rynku pracy województwa jest duża liczba wysoko wykwalifikowanych pracowników. Wśród osób pracujących w województwie 16,5% posiadało wykształcenie wyższe, 41,2% legitymowało się wykształceniem średnim, 36,0% posiadało kwalifikacje na poziomie zasadniczym zawodowym, natomiast 6,3% posiadało wykształcenie niepełne zawodowe. Pracujące kobiety były lepiej wykształcone od mężczyzn. Odsetek osób pracujących z wykształceniem wyższym był dwukrotnie wyższy w miastach (15%) niż na wsi (6%). Wśród pracujących stosunkowo niski był udział ludzi młodych w wieku 15-29 lat (24,7%) oraz ludzi po 54. roku życia (17,5 %). Co czwarty pracujący był w wieku 30-39 lat, a co trzeci w wieku 45-54 lat. Liczba osób nieprodukcyjnych na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosiła w województwie 54,6 (w kraju 58,9%).

4.2.2. Rejestrowane bezrobocie

W 2003 r. liczba bezrobotnych w województwie śląskim wynosiła 325,5 tys. osób, tj. 10,3% ogólnej liczby osób bezrobotnych zarejestrowanych w kraju. W stosunku do roku 2000 nastąpił wzrost liczby bezrobotnych o 25,3% (pomorskie 30,1%, wielkopolskie 27,2%). W populacji bezrobotnych województwa zdecydowanie dominują kobiety (54,3%). Mimo że są lepiej wykształcone od bezrobotnych mężczyzn województwa, stanowią one 10,8% bezrobotnych kobiet kraju. W ostatnim okresie odnotowuje się pozytywne zjawisko spadku udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych.

Połowa bezrobotnych (53,3%) to ludzie młodzi do 34. roku życia. Najliczniejszą grupę wśród bezrobotnych stanową osoby w wieku od 25 do 34 lat (27,1%), których udział w ogólnej liczbie bezrobotnych jest nieco niższy niż przeciętnie w kraju (28,0%). Drugą grupę stanowią osoby w przedziale wiekowym do 24 lat (26,2%). Struktura wykształcenia bezrobotnych odbiega nieco od przeciętnych wskaźników w tym zakresie dla całego kraju. Najliczniejszą grupę stanowią bezrobotni z wykształceniem zasadniczym zawodowym (35,0%), następnie podstawowym i niepełnym podstawowym (32,9%) oraz średnim zawodowym (21,6%). Blisko 6% ma wykształcenie ogólnokształcące, a nieco ponad 4% wyższe. Im wyższe wykształcenie, tym generalnie łatwiej o pracę, wśród bezrobotnych regionu obserwuje się jednak systematyczny wzrost liczby absolwentów z wykształceniem wyższym.

Spośród wszystkich bezrobotnych zarejestrowanych w województwie aż 50,5% zalicza się do grupy bezrobotnych długoterminowych pozostających bez pracy powyżej jednego roku (kraj 52,2%), a 87,8% nie posiada uprawnień do zasiłku dla bezrobotnych. Największy odsetek zarejestrowanych bezrobotnych odnotowano w subregionie środkowym (64,6% bezrobotnych województwa i 65,4 % bezrobotnych kobiet regionu). Z 210,4 tys. osób bezrobotnych subregionu środkowego 54,9% stanowiły kobiety. Liczba bezrobotnych w tym subregionie była 5-krotnie wyższa niż w pozostałych subregionach. Najniższy odsetek bezrobotnych zanotowano w subregionie południowym 10,8% i 10,2% bezrobotnych kobiet. Najkorzystniejsza sytuacja wśród długotrwale bezrobotnych występuje w subregionie zachodnim (47,3%), najgorsza w północnym (51,3%). Największą grupą młodych bezrobotnych w przedziale wiekowym do 25 lat cechuje się subregion zachodni 34,3%, najniższą subregion północny 22,4%.

Pod koniec roku 2003 w województwie zarejestrowano 22,7 tys. bezrobotnych zwolnionych z przyczyn zakładu pracy, co stanowiło 12% zwolnień grupowych w kraju oraz 7% ogółu bezrobotnych tego regionu. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie śląskim na koniec 2003 roku wynosiła 17,6% i kształtowała się na poziomie województwa wielkopolskiego (17,1,%) i podlaskiego (16,9%), podczas gdy w kraju wynosiła 20%. Najwyższą stopę bezrobocia zarejestrowano w subregionie północnym 18,8% i środkowym 18,1%, nieco mniejszą w subregionie zachodnim 17,9%, a najniższą w południowym 13,9%.

Bezrobotni mieszkańcy wsi regionu stanowią ponad 17,4% ogólnej liczby bezrobotnych województwa, z tego (51,2%) stanowią bezrobotni długoterminowi. Bezrobocie na wsi jest przestrzennie zróżnicowane. W ogólnej liczbie bezrobotnych mieszkańców wsi ponad 71,7% stanowi subpopulacja osób poprzednio pracujących. Podobnie jak w miastach, bezrobocie na wsi dotyka głównie ludzi młodych. Ponad 30,9% bezrobocia na wsi dotyczy subpopulacji w wieku 15-24 lat, a 26,7% bezrobotnej ludności wiejskiej w wieku 25-34 lat. Najniższy odsetek bezrobotnych na wsi dotyczy osób w wykształceniem wyższym 3,6%. Szczególnie zagrożone bezrobociem są osoby o najniższych kwalifikacjach zawodowych.

Restrukturyzacja przemysłu województwa śląskiego, będąca wynikiem przeobrażeń społeczno-gospodarczych, pociągnęła za sobą szereg różnorodnych problemów społecznych. Za najważniejsze z nich należy uznać: bezrobocie, ubóstwo, marginalizację społeczną oraz dziedziczenie biedy. W województwie ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby wykluczone z rynku pracy na skutek bezrobocia. Zdecydowana większość osób, które utraciły pracę, nie posiada prawa do zasiłku. W praktyce oznacza to z reguły przejście wyżej wymienionych osób i ich rodzin w sferę działania pomocy społecznej. W 2003 r. liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności wynosiła 532,8 osób, w kraju odpowiednio 691,3 osób. Z istniejących w województwie 116 domów i zakładów pomocy społecznej o liczbie miejsc 9.595 (10,6 % placówek krajowych) najwięcej z nich (62%) zlokalizowanych jest w subregionie środkowym (72 placówki na 6.109 miejsc), 23% bazy występuje w subregionie południowym (27 zakładów), 8% w północnym (9 zakładów) i tylko 7% w zachodnim (8 placówek). Pomimo tego, że subregion zachodni ma najmniejszą liczbę placówek tego typu, to sytuacja kształtuje się tam korzystniej niż w subregionie północnym. Liczba miejsc w domach i zakładach opieki społecznej jest bowiem wyższa i wynosi 1.029 miejsc, podczas gdy w subregionie północnym wynosi tylko 868 miejsc.

4.3. Ochrona zdrowia

Stacjonarną opiekę zdrowotną tworzy w województwie 109 szpitali ogólnych (4 prywatne) dysponujących 27,5 tys. łóżek szpitalnych, tj. 14,7% bazy szpitalnej kraju, 5 szpitali psychiatrycznych, 5 sanatoriów rehabilitacyjnych, 4 ośrodki lecznictwa odwykowego, 8 ośrodków rehabilitacyjnych dla narkomanów, 21 zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, 19 zakładów opiekuńczo-leczniczych, 5 szpitali uzdrowiskowych, 7 sanatoriów uzdrowiskowych, 1 szpital geriatryczny (40 łóżek), jedna klinika geriatryczna (18 łóżek), trzy szpitalne oddziały geriatryczne (Chorzów, Tychy, Sosnowiec o łącznej liczbie 71 łóżek) oraz 3 hospicja (Mysłowice, Gliwice i Katowice). Nasycenie kadrą medyczną (lekarską oraz personelu średniego), jak również bazą materialną jest korzystniejsze niż przeciętnie w kraju. W województwie na 10 tys. mieszkańców przypada 58,3 łóżek (kraj 48,7 łóżek), co stawia województwo na 1. miejscu pośród pozostałych regionów kraju. Obłożenie jednego łóżka w szpitalach ogólnych wynosi w województwie 171 osób (kraj 205 osób). Najgorsza sytuacja kształtuje się w subregionie północnym (237 osób) i zachodnim (219 osób). Najlepsza sytuacja występuje w subregionie środkowym, gdzie na 1 łóżko przypada 155 osób, zaś w południowym 174 osoby.

Lepsza niż w kraju jest również dostępność do usług medycznych, co przejawia się w tym, że na 10 tys. ludności w województwie śląskim przypada 26 lekarzy (kraj 23 lekarzy), 3,1 lekarzy stomatologów (kraj 2,8 lekarzy) oraz 53,2 pielęgniarki (kraj 47,8 pielęgniarek). Liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców zależy w znacznej mierze od występowania w regionie dużej uczelni medycznej i związanych z nią szpitali klinicznych. Województwo cechuje również wyższy niż w innych regionach wskaźnik liczby lekarzy ze specjalizacją geriatrii na 10 tys. ludności powyżej 75. roku życia wynoszący 0,98 lekarzy, małopolskie (0,97 lekarzy), lubelskie (0,93 lekarzy). Najniższy wskaźnik posiada natomiast opolskie (0,21 lekarzy) i warmińsko-mazurskie (0,13 lekarzy).

Województwo posiada również dobrze rozwiniętą sieć placówek lecznictwa otwartego (ambulatoryjna opieka zdrowotna), na którą składają się przychodnie, ośrodki zdrowia i praktyki lekarskie. W województwie funkcjonuje 1.867 zakładów opieki zdrowotnej (422 publiczne), 185 ośrodków zdrowia oraz 791 praktyk lekarskich. W zakresie porad udzielonych na 1 mieszkańca w ramach publicznej ambulatoryjnej opieki zdrowotnej, pierwsze miejsce wśród wszystkich województw zajmuje województwo śląskie. W roku 2003 na 1 mieszkańca udzielonych zostało średnio 6,6 porad lekarskich (kraj 5,9) i 0,8 stomatologicznych (kraj 0,7 porad). Na 1 ambulatoryjny zakład opieki zdrowotnej przypada w regionie 1.685 osób, co pod względem obciążenia placówek plasuje województwo na 6. pozycji w kraju (średnia krajowa wynosi 1.926 osób). Największe obciążenie 1 ambulatoryjnego zakładu opieki zdrowotnej występuje w subregionie zachodnim (1.813 osób) i środkowym (1.783 osoby). Najkorzystniejsza sytuacja kształtuje się w subregionie południowym (1.363 osoby) i północnym (1.535 osób).

Stan zdrowia społeczeństwa jest znacznie gorszy od przeciętnego w kraju. Trwające dziesiątki lat zakłócenia równowagi ekologicznej wpłynęły na zdrowie mieszkańców regionu, którzy płacą za to ceną skróconego okresu życia i zwiększoną w stosunku do innych regionów kraju zachorowalnością. Przeciętna długość życia mieszkańców tego regionu jest krótsza niż średnio w kraju i wynosi dla mężczyzn 70,30 lat (kraj 70,52 lata), a dla kobiet 78,02 lata (kraj 78,90 lat). Jeżeli chodzi o długość życia mężczyzn, najkorzystniej sytuacja przedstawia się w województwie małopolskim (72,06 lat), dla kobiet natomiast w województwie podlaskim (79,94 lata). Większy niż w innych regionach Polski jest stopień zachorowalności na choroby zawodowe, choroby układu krążenia, nowotwory, choroby dróg oddechowych, zwłaszcza u dzieci, wyższy jest udział rent i orzeczonego inwalidztwa. Około 12% orzeczonego inwalidztwa przypada na województwo śląskie, z tego ponad 60% stanowią osoby powyżej 65. roku życia.

4.4. Kultura

Województwo śląskie charakteryzuje wielokulturowość oraz silne utożsamianie się społeczności lokalnych z własną kulturą. Materialnym wyrazem bogactwa i zróżnicowania kulturowego są zabytki związane z kulturą przemysłową, między innymi fabryczne zespoły patronackie: Giszowiec, Nikiszowiec, podziemne wyrobiska w Tarnowskich Górach ("Sztolnia Czarnego Pstrąga", zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych) i Zabrzu, zabytki architektury mieszkalnej (m.in. 38 układów urbanistycznych, bytomska secesja), kompozycje krajobrazowe, w tym 98 zabytkowych parków, a także zabytki "architektura militaris" od warowni jurajskich po śląski obszar warowny z lat 30. ubiegłego stulecia oraz charakterystyczne dla regionu drewniane budowle sakralne. Godna uwagi jest również architektura lat trzydziestych XX wieku (gmach Sejmu Śląskiego, architektura secesyjna i modernistyczna Bielska-Białej, Zameczek Prezydenta w Wiśle) oraz najbardziej współczesna (Planetarium, Spodek, gmach Biblioteki Śląskiej). Różnorodność ta pozostawiła świadectwo kunsztu architektonicznego oraz prężności i świetności tego regionu. Na mapie kulturowego dziedzictwa szczególne miejsce zajmuje Częstochowa z Klasztorem Jasnogórskim (obiekt wpisany na listę pomników historii obok "Sztolni Czarnego Pstrąga") i otaczającymi Jasną Górę historycznymi sanktuariami Gidle, Leśniów, Mrzygłód, Mstów, Św. Anna, Wielgomłyny, a także Bielsko-Biała, Cieszyn i ziemia cieszyńska, w tym najstarszy zabytek województwa - romańska rotunda z XII wieku.
Województwo jest ważnym ośrodkiem kultury. Świadczy o tym działalność istniejących tu instytucji kulturalnych, szkół artystycznych wszystkich stopni oraz środowisk twórczych. Szeroko znane, nie tylko w kraju, jest środowisko muzyczne, działające m.in. w oparciu o Akademię Muzyczną w Katowicach, Narodową Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia w Katowicach, Filharmonie w Katowicach, Zabrzu i Częstochowie, Operę Śląską w Bytomiu, Teatr Muzyczny w Gliwicach, Instytucję Promocji i Upowszechniania Muzyki "Silesia" oraz Polski Związek Chórów i Orkiestr. Uznaniem cieszą się takie zespoły muzyczne, jak Kwartet Śląski, Camerata Silesia, orkiestra Aukso.

Województwo to znaczący ośrodek teatralny. W regionie znajduje się 15 teatrów (m.in. Teatr Śląski im. St. Wyspiańskiego w Katowicach, Teatr Rozrywki w Chorzowie, Śląski Teatr Tańca w Bytomiu, Teatr Zagłębia w Sosnowcu, Teatr Nowy w Zabrzu, Teatr Polski w Bielsku-Białej, Teatr im. A. Mickiewicza w Częstochowie), w tym 3 lalkowe (Śląski Teatr Lalki i Aktora "Ateneum" w Katowicach, Teatr Lalek "Banialuka" w Bielsku-Białej, Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie).

Region uchodzi za jeden z wiodących w kraju i liczących się w świecie ośrodków plastycznych. Działalność wystawiennicza realizowana jest w licznych galeriach (m.in. Biura Wystaw Artystycznych w Katowicach i Bielsku-Białej, Galeria Sztuki w Częstochowie, Galeria Związku Polskich Artystów Fotografików, Galeria ZASP "ART NOVA"), a także w muzeach (w prezentacji oraz gromadzeniu sztuki współczesnej specjalizuje się Muzeum Górnośląskie w Bytomiu).

Najpoważniejszą rolę w ochronie i popularyzowaniu naszego dziedzictwa kulturowego pełnią muzea, m.in. Muzeum Śląskie i Muzeum Historii Katowic w Katowicach, Muzeum Zagłębia w Będzinie, Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu wraz ze Skansenem Górniczym "Królowa Luiza", Muzeum w Bielsku-Białej (z oddziałami: Juliana Fałata w Bystrej Śląskiej, Muzeum Techniki i Włókiennictwa oraz "Dom Tkacza"), Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Muzeum Literatury im Władysława Reymonta w Bielsku-Białej, Muzeum Produkcji Zapałek w Częstochowie (unikat na skalę europejską), Muzeum Częstochowskie wraz z Skansenem Archeologicznym (zabytki kultury łużyckiej), Muzeum Chleba w Radzionkowie (jedyna tego typu placówka w Polsce), Muzeum Zamkowe w Pszczynie, Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie oraz muzeum Skarbiec przy Klasztorze oo. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie (arsenał z bogatymi i cennymi zbiorami narodowego dziedzictwa kulturowego). Województwo zajmuje ostatnią pozycję w kraju pod względem liczby osób przypadających na placówkę muzealną 112 tys. osób (prawie dwukrotnie wyższą niż w kraju - 57 tys.) i kinową 84,2 tys. osób (kraj 64,8 tys.).

Do upowszechniania kultury w zasadniczy sposób przyczynia się praca bibliotek. Opiekę merytoryczną nad nimi pełni Biblioteka Śląska, najstarsza książnica na terenie województwa i największa biblioteka naukowa w regionie, równocześnie najnowocześniejsza w Polsce oraz jedna z najlepiej wyposażonych w Europie. Jej zbiory liczą około 1,6 mln woluminów o charakterze uniwersalnym. Ważną część księgozbioru stanowią materiały i dokumenty o charakterze regionalnym.

Pomimo że stan bazy placówek bibliotecznych, teatralnych i kinowych plasuje województwo śląskie w czołówce krajowej (9,7% bibliotek publicznych kraju, 12.7% teatrów, 9,5 % kin) to obciążenie placówek bibliotecznych w województwie jest największe w kraju i wynosi 5,6 tys. osób/placówkę (kraj 4,4 tys.). Wielkość zgromadzonych w bibliotekach publicznych księgozbiorów najwyższa jest w subregionie zachodnim i wynosi 3.831 woluminów na 1.000 ludności. Drugim miejscem cieszy się subregion środkowy 3.589 woluminów, następnie południowy 3.459 woluminów. Najniższy zgromadzony księgozbiór występuje w subregionie północnym, gdzie na 1.000 mieszkańców dostępnych jest 3.137 woluminów. Przekłada się to również na liczbę czytelników na 1.000 ludności, których najwięcej odnotowuje się w subregionie zachodnim (246 osób), następnie środkowym (240 osób), południowym (218 osób) i najmniej w północnym (190 osób).

W województwie śląskim funkcjonuje 56 kin stałych (drugie miejsce po województwie mazowieckim - 66 kin). Najmniej miejsc na widowni w kinach stałych na 1.000 ludności przypada w subregionie południowym (2,6 miejsc) i północnym (4,0 miejsc). Najlepsza sytuacja występuje w subregionie zachodnim, gdzie na 1.000 ludności dostępnych jest 8 miejsc, oraz środkowym (6,2 miejsc). Liczba widzów w kinach stałych na 1.000 ludności najwyższa jest w subregionie środkowym (765 osób), jest więc 2-krotnie wyższa niż w subregionie zachodnim (349,8 osób), 3-krotnie wyższa od liczby widzów w subregionie północnym (279,6 osób) oraz 3,5-krotnie przewyższa liczbę widzów przypadających na subregion południowy (213,3 osób). Odrębnym problemem województwa jest nierównomierne rozmieszczenie profesjonalnych instytucji kultury.

5. Infrastruktura, aspekty przestrzenne, środowisko

5.1. Transport

Województwo śląskie to wielki węzeł komunikacji drogowej i kolejowej, obszar dużej wymiany towarowej, bardzo dużego ruchu tranzytowego o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Teren województwa, w szczególności główne miasta aglomeracji górnośląskiej, przecinają magistralne linie kolejowe, zapewniające połączenia krajowe i międzynarodowe.

Region położony jest na skrzyżowaniu transeuropejskich korytarzy transportowych (A1, A4, E30, E65) - newralgicznych szlaków transportowych i komunikacyjnych (drogowych i kolejowych) o znaczeniu krajowym i europejskim. Na terenie tym spotykają się dwie drogi międzynarodowe Lwów - Kraków - Katowice - Wrocław - Zgorzelec (A4) oraz Gdańsk - Bratysława (A1). Północną cześć województwa przecina również najkrótszy szlak, łączący Kijów przez Lublin - Kielce - Częstochowę - Opole z Dreznem i przez Kudowę z Pragą. Drogi dwujezdniowe łączą Katowice z Łodzią i Warszawą na północy oraz na południu z Bielskiem-Białą.

Region w stosunku do reszty kraju posiada dość dobrze rozwiniętą infrastrukturę komunikacyjną. Przecina go ponad 20,0 tys. km dróg publicznych o twardej nawierzchni (8% dróg krajowych), z tego 2,6 % stanowią drogi dwujezdniowe, co daje najwyższy wskaźnik gęstości w kraju 161,9 km/100 km2 powierzchni, przy średniej krajowej wynoszącej 79,6 km/100 km2. Z ogólnej liczby 6.074 km powiatowych dróg publicznych regionu o twardej nawierzchni połowa przypada na subregion środkowy (3.051 km), 19,0% należy do subregionu południowego, a 18,8 % znajduje się w subregionie północnym. Podobnie przedstawia się sytuacja w długości dróg gminnych województwa. Na region środkowy przypada 42,9% gminnych dróg publicznych regionu, 29,2% stanowią drogi subregionu południowego, 14,0% subregionu północnego. Najkrótszą długość powiatowych i gminnych dróg publicznych o twardej powierzchni posiada subregion zachodni (12% dróg powiatowych województwa i 13,8% dróg gminnych).

Największe natężenie ruchu przekraczające 30 tys. pojazdów na dobę występuje na drogach krajowych i wojewódzkich w wielu miastach aglomeracji górnośląskiej. Wypadki drogowe oraz rosnące zatłoczenie miast wymuszają poszukiwanie nowych systemów transportu alternatywnego do samochodowego (transport lotniczy, żegluga śródlądowa, transport szynowy). Przewozy pasażerów transportem samochodowym w 2003 r. wynosiły 84,5 mln osób (10,3% przewozów krajowych), przewozy ładunków transportem samochodowym stanowiły tylko 1,6% przewozów krajowych ogółem (tj. 15,8 mln ton).
Sieć połączeń komunikacyjnych w regionie należy do lepiej zorganizowanych w kraju. Rozwinięta jest sieć linii autobusowych i tramwajowych. Komunikacją miejską objętych jest 48 miast województwa. W regionie działa ponad 1.333 linii regularnej komunikacji autobusowej, których łączna długość wynosi ponad 64,7 tys. km. W obsłudze pasażerskiej największa liczba pasażerów korzysta ze środków komunikacji zbiorowej, głównie z autobusów, którymi podróżuje około 65% pasażerów.

Obok sieci drogowej znaczącą rolę w infrastrukturze województwa odgrywa sieć linii kolejowych. Województwo posiada najgęściej w kraju rozwiniętą sieć eksploatowanych linii kolejowych normalnotorowych, należącą do najdłuższych w kraju (11,2% krajowych linii kolejowych normalnotorowych eksploatowanych) oraz wysoki stopień jej elektryfikacji. Daje to 18,4 km na 100 km2 i jest prawie 2,8-krotnie większa od średniej krajowej wynoszącej 6,5 km/100 km2 (województwo opolskie 9,1 km/100 km2 - drugie miejsce). Ponad 81,4% sieci kolejowej w województwie jest zelektryfikowana. Gęstość zelektryfikowanych eksploatowanych linii kolejowych normalnotorowych wynosi 15,0 km/100 km2. Na sieci kolejowej województwa stanowiącej niecałe 11,% sieci krajowej koncentruje się ponad 60% ładunków przewożonych w kraju i 11% przewozów pasażerskich. Sieć ta jest 7-krotnie bardziej obciążona aniżeli średnio w kraju. Codziennie przewozi się w województwie ponad 1 mln ton ładunków i 3 mln pasażerów. W strukturze przewozów województwa 56% przewozów przypada na przewozy koleją, 43% transport samochodowy i zaledwie 0,6% żeglugę śródlądową.

Region dysponuje bezpośrednim połączeniem kolejowym z Pragą, Bratysławą, Wiedniem, Berlinem, Kijowem, Frankfurtem, Dreznem, Budapesztem i Lwowem. Tu znajduje się jedna z największych stacji rozrządowych w Europie - Tarnowskie Góry - oraz terminal kontenerowy w Gliwicach Sośnicy (realizujący przewozy kombinowane kontenerów, nadwozi wymiennych i naczep samochodowych), a także jedna z największych w kraju rozrządowych stacji kolejowych Zabrzeg-Czarnolesie (Czechowice-Dziedzice). Umożliwia to sprawne i szybkie transportowanie towarów do krajów Europy Zachodniej.

Istotnym elementem układu kolejowego na terenie regionu jest końcówka szerokiego toru linii hutniczo szerokotorowej (LHS), sięgająca w głąb województwa w okolice Huty Katowice, jedyna tego typu linia w Polsce, dająca możliwość bezpośredniej wymiany towarowej z Ukrainą i pozostałymi krajami Wspólnoty Niepodległych Państw. Połączenie z torem normalnym umożliwia szybki przeładunek towarów i bezpośrednie połączenie z krajami Dalekiego Wschodu. W Sławkowie na 140 ha leżących przy zakończeniu tzw. szerokiego toru kolejowego powstaje Międzynarodowe Centrum Logistyczne, miejsce dystrybucji towarów z Dalekiego Wschodu do Europy Zachodniej.

Województwo śląskie posiada międzynarodowe połączenia lotnicze, realizowane z położonego w odległości 34 km od Katowic Międzynarodowego Portu Lotniczego "Katowice" w Pyrzowicach. Port posiada terminal pasażerski o przepustowości 700.000 pasażerów rocznie, utrzymuje stałe połączenia z portami krajowymi i zagranicznymi, w tym z najważniejszymi lotniskami Europy (Frankfurtem n. Menem, Brukselą, Paryżem, Londynem, Wiedniem, Zurychem, Hanowerem, Kolonią, Hamburgiem). Każdego roku port lotniczy notuje kilkudziesięcioprocentowy wzrost przewozów cargo.

Nieznaczna część towarów województwa przewożona jest drogami wodnymi. Jedyną drogą wodną na terenie województwa jest 41,2-kilometrowy Kanał Gliwicki, łączący port rzeczny w Gliwicach z rzeką Odrą. Za jego pośrednictwem dopłynąć można do zespołu portowego Szczecin-Świnoujście, uzyskując tym samym dostęp do Morza Bałtyckiego, a poprzez powiązania kanałami żeglugi śródlądowej w Niemczech - Łabę i Ren - do wielu portów Europy Zachodniej. Z uwagi na przestarzałe urządzenia i budowle hydrotechniczne zdolność przewozowa (6 mln ton rocznie) wykorzystywana jest zaledwie w 50%.

Przy Kanale Gliwickim funkcjonuje Wolny Obszar Celny, posiadający pomieszczenia magazynowe, place składowe, stacje obsługi kontenerów, bocznice kolejowe. Jednym z większych jego atutów to lokalizacja (stacje kolejowe, port śródlądowy, dostęp do dróg krajowych i międzynarodowej trasy A4), położenie na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych umożliwia realizację zleceń transportowych za pomocą transportu samochodowego, kolejowego i wodnego.

Rozbudowana sieć drogowa i kolejowa, rozwijający się transport rzeczny i lotniczy dają województwu śląskiemu znaczącą pozycję w skali kraju oraz stanową jednocześnie ogromną szansę dla rozwoju regionu. Przyciągnęło to do regionu wiele międzynarodowych firm transportowych i spedycyjnych. Usługi tego typu świadczą zarówno PKP, PKS, jak również Hartwig, Atlantico-Trans, Periba, Olech, Rentrans, Transbud Masiwa czy Deltatrans i szereg innych firm. W ciągu ostatnich lat swoje oddziały założyły tu największe firmy kurierskie: DHL, TNT i UPS.

5.2. Telekomunikacja

System łącznościowy województwa, mimo wyraźnego w ostatnich latach postępu w zakresie telefonii przewodowej i komórkowej, jest nadal niewystarczający w stosunku do istniejących potrzeb. W ostatnich latach po wybudowaniu kilku nowoczesnych central telefonicznych wzrosła liczba abonentów, nadal jednak województwo śląskie posiada niższy niż średnio w kraju wskaźnik nasycenia siecią telefoniczną przewodową, mierzony liczbą abonentów na 1.000 mieszkańców wynoszący 316,8 abonentów (kraj 322,2 abonentów). W rankingu województw daje to 8. miejsce w kraju.

Duże inwestycje poczynione w dziedzinie telekomunikacji spowodowały, że znaczna część sieci telefonicznej obsługiwana jest przez koncerny międzynarodowe. Z roku na rok coraz korzystniej przedstawia się obraz telekomunikacji regionu, która obsługuje prawie 1,5 mln abonentów. Oprócz klasycznych usług telekomunikacyjnych dostępne są także: usługi tzw. sieci inteligentnej IN (infolinia 800, Country-Direct, Centrex), usługi w sieci cyfrowej z integracją usług ISDN, pakietowa transmisja danych w sieci POLPAK (publiczna sieć teleinformatyczna) oraz poczta elektroniczna POLKOM (publiczny szyfrowy system obsługi wiadomości).

W ostatnich latach nastąpił szybki wzrost użytkowników sieci Internet. W 2003 roku z istniejących w województwie gospodarstw domowych zaledwie 28,9% gospodarstw wyposażonych było w komputery osobiste, w tym z dostępem do Internetu 14,1% (6. miejsce w kraju), średnia krajowa to 29,0%, z dostępem do Internetu 14,1% (najkorzystniej sytuacja przedstawiała się w województwach: pomorskim 35,5% i 19,3% z Internetem, mazowieckim 33,4% i 17,0% z Internetem oraz dolnośląskim 30,4% i 17,0% z Internetem). Województwo śląskie należy do liderów w kraju pod względem liczby gmin mających własne serwisy internetowe. W latach 2001-2003 procent gmin posiadających strony internetowe (www) wyraźnie uległ poprawie. W 2001 r. wynosił 66%, w 2002 r. - 67%, w 2003 natomiast 81%, co daje regionowi 3. miejsce w kraju za województwami: opolskim i małopolskim. Do maja 2003 r. na 167 gmin województwa własne serwisy internetowe posiadało 135 gmin. Region śląski zamieszkuje 11% wszystkich użytkowników Internetu w kraju. Z badań (TNS OBOP) wynika, że województwo śląskie znajduje się na drugim miejscu w kraju pod względem liczby internautów (osób przynajmniej raz w miesiącu korzystających z Internetu), po województwie mazowieckim 15%. W 2002 r. dostęp do Internetu deklarowało 23% badanych, w 2003 r. liczba deklarujących dostęp do sieci wzrosła do 32%.

5.3. Energetyka, gazownictwo i ciepłownictwo

Z systemów infrastruktury technicznej najlepiej rozwinięty w regionie, poza terenami wiejskimi, jest system energetyczny. Do głównych źródeł zaopatrzenia w energię elektryczną województwa należy 21 elektrowni i elektrociepłowni przemysłowych (głównie górniczych i hutniczych), 22 elektrownie i elektrociepłownie zawodowe (w tym 6 elektrowni systemowych), 3 elektrownie wodne (znajdujące się w jego południowej części) oraz kilkaset komunalnych źródeł ciepła.

Głównymi dystrybutorami ciepła są przedsiębiorstwa energetyki cieplnej, które zarządzają sieciami magistralnymi i urządzeniami rozdzielczymi. Pod względem mocy zainstalowanej w śląskich elektrowniach region zajmuje czołową lokatę w kraju 8.296,5 MW (23,7% krajowej mocy ogółem), w tym na energię wodną przypada 539 MW mocy (2. miejsce).

W produkcji energii elektrycznej województwo śląskie zajmuje drugie miejsce w kraju po województwie łódzkim, dając 19,7% krajowej produkcji energii (29.846,5 GWh). Średnioroczne zużycie energii elektrycznej województwa w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosi 696,4,5 kWh i stawia region na 6. pozycji (kraj 692,4 kWh), na jednego odbiorcę wynosi natomiast 1.824,5 kWh.

Ważnym elementem infrastruktury technicznej energetyki w województwie jest ciepłownictwo, warunkujące prawidłowy rozwój społeczno-gospodarczy, konieczną poprawę warunków ochrony środowiska i racjonalizację gospodarki paliwowo-energetycznej. Regionalny system ciepłowniczy charakteryzuje się silnie wykształconą w węzłowych obszarach województwa (aglomeracja górnośląska i rybnicka), ale nierównomiernie rozmieszczoną w skali całego województwa infrastrukturą przesyłową o zasięgu ponadgminnym oraz dużym procentowym udziałem dostaw ze źródeł energetyki zawodowej i przemysłowej dla komunalnych odbiorców ciepła, przy równoczesnym występowaniu dużej liczby lokalnych, małych i nieekologicznych ciepłowni oraz indywidualnych pieców węglowych.

System gazowniczy województwa nie stanowi zamkniętego układu, lecz jest systemem wyspowym, współpracującym z całym krajem, ponadto jest on powiązany również z innymi systemami nośników energii. Nasycenie siecią gazowniczą w województwie kształtuje się poniżej przeciętnego poziomu występującego w kraju. Świadczy o tym mniejszy odsetek mieszkań wyposażonych w sieć gazową oraz niższe jednostkowe zużycie gazu. Na 71 miast w regionie 62 wyposażonych jest w sieć gazową (4. miejsce w kraju), z tego tylko 74,6% ludności miejskiej korzysta z gazu sieciowego, co jest poniżej średniej krajowej (76,1%). Sieć rozdzielcza gazu w regionie, stanowiąca 15.386,2 km (3. miejsce w kraju) zasila 1.032 tys. odbiorców (1. miejsce w kraju), z tego w miastach 92,3% odbiorców gazu. Gęstość rozdzielczej sieci gazowej najlepsza jest w subregionie południowym 159,9 km na 100 km2, następnie zachodnim 130,3 km i środkowym 127,3 km. Najgorsza sytuacja pod względem wyposażenia w sieć gazową występuje w subregionie północnym, gdzie na 100 km2 występuje tylko 41,3 km sieci gazowej, co jest 3-krotnie mniej niż w pozostałych regionach.

Zaopatrzenie w gaz województwa opiera się w około 80% na gazie ziemnym dostarczanym spoza województwa, w niewielkim stopniu na gazie koksowniczym oraz pochodzącym z odmetanowania kopalń. Głębszego rozpoznania wymagają zasoby energii geotermalnej w województwie, położone w głębszych pokładach geologicznych, których ewentualne wykorzystanie wymagać będzie przeprowadzenia szeregu badań, w tym kosztownych wierceń.

5.4. Infrastruktura komunalna i mieszkaniowa

5.4.1. Gospodarka komunalna

W działaniach na rzecz polepszenia warunków życia ludności ważne miejsce zajmuje gospodarka komunalna, obejmując swym zasięgiem różnorodną działalność związaną bezpośrednio z codziennymi warunkami bytu ludności zamieszkałej w dużych aglomeracjach, jak również obszarach wiejskich. Występowanie infrastruktury komunalnej w województwie śląskim jest zróżnicowane. Różnice między gminami wiejskimi a miejskimi pod względem długości i gęstości sieci kanalizacyjnej są duże. Odnotowuje się korzystne zmiany jakości wód w rzekach. Na koniec 2003 r. w województwie śląskim czynnych było 214 oczyszczalni komunalnych (mechaniczne, chemiczne, biologiczne i z podwyższonym usuwaniem biogenów) o przepustowości 974.412 m3/dobę, co stanowiło 7,8% wszystkich oczyszczalni tego typu w kraju.

Województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce w Polsce pod względem gęstości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz trzecie pod względem sieci gazowej. Wpłynęło na to głównie występowanie na terenie regionu wysoko zurbanizowanych obszarów, zlokalizowanych w środkowej części województwa. Wszystkie 71 miast województwa wyposażone jest w sieć wodociągową i kanalizacyjną, 62 w sieć gazową, a 66 obsługiwanych jest przez oczyszczalnie ścieków.

Z sieci wodociągowej korzysta 98,5% ludności regionu. Z miejskiej sieci wodociągowej korzysta 96,8% ludności (kraj 94,3%), kanalizacyjnej 78,9,5% ludności miast (kraj 83,4%). W sieć wodociągową najlepiej wyposażony jest subregion zachodni, gdzie na 100 km2 przypada 205 km sieci wodociągowej, oraz środkowy 160 km/100 km2. Najniższą gęstość sieci posiada subregion północny 101 km/100 km2, a następnie południowy 119,8 km/100 km2. Najlepiej w sieć kanalizacyjną wyposażony jest subregion środkowy (73,7 km/100 km2), następnie południowy (58,4 km/100 km2) i zachodni (54,4 km/100 km2), a najgorzej północny (28,2 km/100 km2). Podobnie kształtuje się sytuacja w wyposażeniu subregionów w sieć wodociągową. Najgęściej w sieć wodociągową wyposażony jest subregion zachodni (205,1 km/100 km2), następnie środkowy (160,0 km/100 km2), południowy (119,8 km/100 km2). Najmniejszą gęstość cechuje subregion północny (101,2 km/100 km2).

Średnioroczne zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych wynosiło 156,8 hm3 (drugie miejsce po województwie mazowieckim - 195,5 hm3), z tego w miastach 85,9%. Na 1 mieszkańca miasta wynosi to 36,1 m3, na wsi 22,1 m3. W poszczególnych subregionach sytuacja przedstawia się następująco: największe zużycie wody w gospodarstwach domowych cechuje subregion środkowy 102,1 hm3 (ponad 5-krotnie wyższe niż w pozostałych trzech subregionach, z których najmniej zużywa subregion południowy 17,0 hm3). W pozostałych subregionach zużycie wody jest prawie identyczne i wynosi: w północnym 18,9 hm3, natomiast zachodnim 18,8 hm3.

Region posiada pierwsze miejsce w kraju w odbiorze energii elektrycznej i drugie w jej zużyciu. Ludność wszystkich gmin województwa w pełni zaopatrywana jest w energię elektryczną (wszystkie gospodarstwa domowe w województwie śląskim korzystają z energii). Zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych subregionu środkowego wynosi 1.801,2 GWh i 8-krotnie przewyższa zużycie energii elektrycznej w subregionie północnym (217,5 GWh), 7-ktotnie w subregionie południowym (243,0 GWh) i ponad 5-krotnie w subregionie zachodnim (335,3 GWh).

Średnioroczne zużycie gazu sieciowego wynosi w województwie 475,9 hm3 (w miastach 422,3 hm3). W zużyciu gazu pierwsze miejsce zajmuje subregion środkowy 275,3 hm3, następnie południowy 110,9 hm3, północny 50,1 hm3, a tylko 39,6 hm3 zachodni.

Tylko 64,8% ludności województwa obsługiwana jest przez oczyszczalnie ścieków (kraj 58,2%), w miastach 77,7% (kraj 84,2%). Największy odsetek (71,0%) ludności korzystało z oczyszczalni ścieków w subregionie środkowym oraz zachodnim (58,6%), nieco mniej w południowym (54,8%), a tylko połowa mieszkańców w subregionie północnym (51,3%). Gęstość rozdzielczej sieci kanalizacyjnej w województwie jest niska i na 100 km2 wynosi 57,4 km. Z miejskich ścieków odprowadzanych siecią komunalną (12,7% ścieków krajowych) 89,4% podlega oczyszczaniu (kraj 87,6%), nieoczyszczanych z kolei jest 10,6% (kraj 12,4%).

5.4.2. Zasoby mieszkaniowe

W 2003 roku zamieszkane zasoby mieszkaniowe województwa śląskiego wynosiły 1.659,7 tys. mieszkań, z tego w miastach znajdowało się 81,9% zasobów (1.359,8 tys. mieszkań), a na terenach wiejskich 18,1% (299,9 tys.). Wskaźnik zasobów mieszkaniowych na 1.000 ludności w województwie był wyższy niż w kraju i wynosił 352 mieszkania, w kraju odpowiednio (329,8 mieszkań). Najwyższy wskaźnik zasobów mieszkaniowych na 1.000 ludności był w subregionie środkowym (367,1 m-k) i północnym (344,5 m-k), najniższy w zachodnim (313,5 m-k) oraz południowym (328,9 m-k).

Przeciętna powierzchnia mieszkania w województwie jest niższa niż w kraju i wynosi 65,7 m2 (kraj 68,8 m2), w miastach wynosi 60,5m2, w kraju (61,1 m2). Region posiada lepsze niż średnio w kraju warunki mieszkaniowe. Średnie zagęszczenie mieszkań w regionie wynosi 2,84 osoby na mieszkanie (w miastach 2,74 os.) oraz 0,79 osoby na 1 izbę (w miastach 0,80 os.) i jest niższe niż w kraju - 3,03 osoby na mieszkanie i 0,82 osoby na izbę. Najlepsze warunki mieszkaniowe, jeżeli chodzi o przeciętną liczbę izb w mieszkaniach, występują w subregionie zachodnim (4,02 izby na 1 mieszkanie) i południowym (3,96 izby), najgorsze w środkowym (3,44 izby), a następnie północnym (3,60 izby). Najmniejszą liczbę osób na 1 mieszkanie posiadał subregion środkowy (2,72 osoby) i północny (2,90 osób), trochę więcej, bo 3,04 osoby, przypadało w subregionie południowym, najwięcej w zachodnim (3,19 osoby na mieszkanie). W zagęszczeniu izb mieszkalnych najgorsza sytuacja występowała w subregionie północnym (0,81 osób na izbę). W środkowym i zachodnim na 1 izbę przypadało po 0,79 osoby, a południowym (0,77 osoby). Przeciętna powierzchnia jednego mieszkania najwyższa jest w subregionie południowym (76,6 m2) i zachodnim (74,6 m2), w północnym wynosi ona 70,1 m2, najniższa w środkowym (61,0 m2). Z kolei powierzchnia użytkowa jednej izby w mieszkaniu najniższa była w subregionie środkowym (22,4 m2) i zachodnim (23,4 m2), w północnym wynosiła 24,2 m2, a najwyższa była w południowym (25,2 m2).

Miejskie zasoby mieszkaniowe województwa charakteryzują się niższym niż średnio w kraju odsetkiem wyposażenia w podstawowe (standardowe) instalacje użytkowe i sanitarne, za wyjątkiem sieci wodociągowej. Korzystniej od średniej krajowej przedstawiają się jednak warunki mieszkaniowe na wsi województwa śląskiego. We wszystkich wyszczególnionych urządzeniach przewyższają poziom warunków mieszkaniowych wsi innych regionów kraju. Standard wyposażenia mieszkań w miastach województwa śląskiego jest wyższy niż na terenach wiejskich województwa we wszystkich podstawowych urządzeniach. Zdecydowanie niekorzystna sytuacja występuje na wsi jeżeli chodzi o wyposażenie zasobów mieszkaniowych w instalację sieci gazowej (28% mieszkań wyposażona jest w sieć gazową).

Ogólny stan techniczny budynków w województwie śląskim jest bardzo zróżnicowany i wynika z okresu ich budowy, przeprowadzonych konserwacji i remontów (konieczność dociepleń i usunięcia elementów zawierających azbest, np. z dachów gospodarstw wiejskich czy elewacji budynków spółdzielczych), jak również negatywnego oddziaływania środowiska przemysłowego. Stan zasobów mieszkaniowych jest o wiele gorszy od średniej krajowej. Ważnym problemem województwa jest konieczność dokonywania wyburzeń substancji mieszkaniowej w związku ze złym stanem technicznym, eksploatacją górniczą, a także koniecznością przebudowy układu komunikacyjnego. Ponad 22% mieszkań zamieszkanych w województwie pochodzi sprzed 1945 roku, 21% stanowią mieszkania wybudowane w latach 1945-1970, prawie tyle samo (20%) z okresu lat 1971-1978, ponad 19% to substancja mieszkaniowa z lat 1979-1988, a 6,3% wybudowanych zostało w ostatnim dziesięcioleciu. W 2003 r. liczba oddanych mieszkań wynosiła 14,7 tys. (z tego 54% w miastach) i była dwukrotnie wyższa od roku poprzedniego.

Liczba oddawanych w województwie na 1.000 ludności mieszkań jest jednym z najniższych wskaźników (po województwie opolskim 2,6 m-k i lubelskim 2,7 m-k) w kraju (4,3 m-k) i wynosi dla województwa 3,1 mieszkania. Najwięcej mieszkań na 1.000 mieszkańców oddanych zostało w subregionie południowym (7,9 m-k) i północnym (4,4 m-k). Najmniej natomiast w środkowym (tylko 2,0 m-k) i zachodnim (2,4 m-k). Liczba oddanych izb na 1.000 ludności największa była w subregionie południowym (41,7 izb) i północnym (23,6 izby), najmniejsza w środkowym (10,2 izby) i zachodnim (13,5 izb). Największą powierzchnię użytkową mieszkań oddanych do użytku ogółem w 2003 roku przekazano w subregionie środkowym 740,4 tys. m2 i południowym 645,2 tys. m2, najniższą z kolei w subregionie zachodnim 221,3 tys. m2 i północnym 320,0 tys. m2. Z ogólnej powierzchni mieszkań oddanych do użytku w budownictwie spółdzielczym regionu największy odsetek powierzchni przypadał na subregion północny 44,5% i środkowy 39,0%. W przeważającej części (93,8% powierzchni użytkowej mieszkań oddanych do użytku w województwie) należało do budownictwa indywidualnego, tylko 1,5% przypadało na budownictwo spółdzielcze. Największą powierzchnię użytkową mieszkań oddanych do użytku w zasobach indywidualnych województwa zanotowano w subregionie południowym 34,9% i środkowym 36,2%. Z powierzchni użytkowej mieszkań oddanych do użytku przeznaczonej na sprzedaż (3,3% powierzchni użytkowej województwa) aż 80,8 % powierzchni oddanej zostało w subregionie środkowym. W ogólnej powierzchni użytkowej mieszkań oddanych do użytku w 2003 r. we wszystkich subregionach zdecydowanie największa powierzchnia przypadała na budownictwo indywidualne (subregion zachodni 99,5%, południowy 97,8%, północny 94,1% i środkowy 88,4%).

5.5. Środowisko

Stan środowiska województwa śląskiego w ostatnim dziesięcioleciu uległ zdecydowanej poprawie. Wysoki stopień koncentracji przemysłu i urbanizacji spowodował trwałe przeobrażenia tego obszaru. Wyrażają się one w znacznym zanieczyszczeniu wód i powietrza atmosferycznego, skażeniach gleb, deformacjach terenu, zaburzeniach stosunków hydrologicznych, prawie całkowitym wylesieniu środkowej części województwa i uszkodzeniach pozostałego drzewostanu. Ilość substancji pogarszających stan środowiska oraz wytwarzanych w regionie odpadów jest nieporównywalna z jakimkolwiek innym regionem w Polsce. W skali lokalnej problem jest jeszcze intensywniejszy, ponieważ źródła emisji oraz wytwarzania odpadów skoncentrowane są głównie na terenach miejskich aglomeracji górnośląskiej i rybnickiej.

Województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem emisji do powietrza zanieczyszczeń pyłowych (21,5% emisji krajowych) oraz gazowych (33,3%). Na 1 km2 w województwie opada rocznie 2,3 tony pyłów i 52,6 tony zanieczyszczeń gazowych. Najgorsza sytuacja występuje w środkowej i zachodniej części regionu. Najwięcej pyłowych zanieczyszczeń powietrza opada w subregionie środkowym 16,2 tys. ton (tj. 56,1% zanieczyszczeń województwa) i zachodnim 9,5 tys. ton (32,9%), stosunkowo mało przypada na subregion północny (6,2%) i południowy (4,8% pyłowych zanieczyszczeń regionu). Podobna sytuacja występuje w emisji zanieczyszczeń gazowych. Najwięcej gazowych zanieczyszczeń powietrza emitowanych z zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska przypada na subregion środkowy (62,1%) i zachodni (30,5%), najmniej w subregionie południowym (3,6%) i północnym (3,8%).

Z istniejących w regionie 335 zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza 83% z nich (tj. 278 zakładów) posiada urządzenia do redukcji zanieczyszczeń. Do największych emitorów zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego należy energetyka. Duży wpływ ma również niska emisja zanieczyszczeń powietrza z komunalnych źródeł ciepła. Ponad 99% zanieczyszczeń pyłowych i 30 % gazowych zatrzymywanych jest w urządzeniach do redukcji (kraj odpowiednio 99% pyłowych i 49% gazowych).

Stan środowiska naturalnego w dużym stopniu zróżnicowany jest w granicach samego województwa, obok terenów zdegradowanych i zdewastowanych występują tu również obszary rekreacyjne i miejsca bogactwa przyrodniczego. Do istotnych problemów ekologicznych należą: zanieczyszczenie wód powierzchniowych, ilość wytwarzanych ścieków komunalnych i odpadów przemysłowych oraz emisja pyłów i gazów. Na ekologicznym obrazie regionu ciążą zaszłości z minionych dziesięcioleci. Są one szczególnie drastyczne w gospodarce odpadami. Na składowiskach, zwałowiskach i hałdach nagromadzonych jest 38,4% ogółu odpadów krajowych.

Od początku lat 90. obserwuje się odczuwalny spadek wytwarzanych odpadów. Nadal powstaje tutaj jeszcze 35,2% (42,4 mln ton w 2003 r.) krajowych odpadów przemysłowych (drugie miejsce zajmuje województwo dolnośląskie 32,8 mln ton). Najwięcej odpadów przemysłowych na 1 km2 wytwarza się w subregionie zachodnim (7.616,2 ton) , następnie środkowym (5.533,3 ton), prawie 24 razy mniej w subregionie południowym (319,0 ton) i 45-krotnie mniej w północnym (168,2 ton).

Na terenie województwa śląskiego zbiera się rocznie około 1,4 mln (2003 r.) ton odpadów komunalnych (13,6% komunalnych odpadów krajowych), z tego składowanych jest 96,8%. Kompostowaniem objętych jest około 1% odpadów wywiezionych ogółem. Najwięcej odpadów komunalnych w regionie zebranych zostało w subregionie środkowym (897,3 tys. ton), prawie 5-krotnie więcej niż w subregionie zachodnim (181,1 tys. ton), 6-krotnie więcej niż w północnym (146,6 tys. ton) i 7-krotnie niż w południowym (128.3 tys. ton). Na 1 mieszkańca zebranych zostało w subregionie środkowym 310,8 kg, zachodnim 281,4 kg, północnym 271,4 kg i 199,1 kg w subregionie południowym.

Silnie zurbanizowany, z nadmierną koncentracją przemysłu, obszar województwa śląskiego rodzi wiele problemów w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków. Niezbyt bogate zasoby wód powierzchniowych województwa (region leży na dziale wodnym między Wisłą i Odrą oraz obszarze sztucznego deficytu wody wywołanego nadmierną i długotrwałą eksploatacją zasobów dla celów komunalnych i przemysłowych), pogarszane są przez wysokie zanieczyszczenia wód. Największe zagrożenia ekologiczne w województwie śląskim dotyczą wód powierzchniowych.

Ze względu na przemysłowy charakter województwa oraz wysoką gęstość zaludnienia region zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem ilości wytwarzanych ścieków przemysłowych i komunalnych. Głównymi przyczynami zanieczyszczenia wód powierzchniowych są: nieoczyszczone i niedostatecznie oczyszczone ścieki komunalne, ścieki z zakładów przemysłowych, zasolone wody dołowe z odwadniania zakładów górniczych, spływy obszarowe. Do wód powierzchniowych i ziemi województwa śląskiego wprowadza się rocznie 371,7 hm3 ścieków przemysłowych i komunalnych, z tego 55,1% ścieków przemysłowych (w tym 0,8% to wody chłodnicze - umownie czyste) i 44,9% ścieków komunalnych. Odprowadzane ścieki z województwa stanowią 4,1% ogólnej ilości ścieków kraju (w tym 13,6% krajowych ścieków komunalnych i 2,6% krajowych ścieków przemysłowych). Niewielki w stosunku do produkcji udział ścieków przemysłowych jest wynikiem powszechnego stosowania w przemyśle obiegów zamkniętych.

Poprawę zaopatrzenia regionu w wodę upatruje się w zmniejszeniu poboru wody z ujęć wód podziemnych przez przemysł oraz w zwiększeniu pojemności zbiorników retencyjnych. Na terenie województwa śląskiego istnieje 16 zbiorników retencyjnych, których łączna pojemność całkowita wynosi 590,3 mln m3. Są one głównym źródłem zaopatrzenia w wodę ludności i przemysłu, ważnym elementem ochrony przeciwpowodziowej oraz odgrywają istotną rolę w wyrównywaniu przepływów (szczególne w okresach posusznych). Do głównych należy zaliczyć zbiorniki: na rzece Sole - "Tresna" (powierzchnia zbiornika 1000 ha, maksymalna pojemność 117 mln m3), "Porąbka" (pojemność 28,4 mln m3) oraz "Czaniec" (pojemność 1,3 mln m3), rzece Wapienicy "Wapienica" (pojemność 1,1 mln m3), na rzece Warcie "Poraj" (pojemność 25,1 mln m3), na rzece Wiśle - "Goczałkowice" (166,8 hm3) zbiornik służy głównie dla celów wodociągowych, którego głównym ciekiem zasilającym jest rzeka Wisła dostarczająca około 82% wody.

Woda w województwie śląskim charakteryzuje się niską jakością. Zanieczyszczenia powietrza, nieodpowiednie składowanie odpadów, wypłukiwane z pól nawozy i chemiczne środki ochrony oraz zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych do zbiorników i cieków wodnych prowadzą do sytuacji, w której jedynie niewielka część wód nadaje się do gospodarczego wykorzystania.

Na terenie województwa znajdują się uciążliwe źródła hałasu. Stałe zwiększanie się poziomu i zasięgu hałasu wynika z postępującej urbanizacji i rozwoju komunikacji. Głównymi sprawcami uciążliwości akustycznej dla środowiska zewnętrznego jest przede wszystkim ruch drogowy, kolejowy lotniczy oraz działalność prowadzona na terenie obiektów przemysłowych.

5.6. Turystyka, sport i wypoczynek

Województwo śląskie obejmuje swym zasięgiem jeden z najbardziej atrakcyjnych przyrodniczo obszarów południowej Polski: Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Pogórze Śląskie oraz Beskid Zachodni.

Atrakcyjność Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej podnoszą dodatkowo ruiny zamków i strażnic piastowskich ze Szlaku Orlich Gniazd z XIV i XV wieku. Najlepiej zachowane i największe ruiny gotycko-renesansowego zamku "Ogrodzieniec" znajdują się w Podzamczu. W obrębie województwa śląskiego znajduje się Klasztor oo. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, stanowiący centrum kultu religijnego o zasięgu światowym. Co roku słynny klasztor odwiedza 3-4 mln osób, w tym 70 tys. turystów zagranicznych. Dużą atrakcją turystyczną jest również fragment unikatowej na skalę europejską Pustyni Błędowskiej na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Mimo niezwykłej atrakcyjności tego terenu jego zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne jest stosunkowo ubogie, niewystarczająca jest baza gastronomiczna i noclegowa.

Na południu województwa znajduje się jedno z najlepiej zagospodarowanych górskich regionów kraju - Beskidy. Turystyczny charakter Beskidów znajdujących się w obrębie województwa (Beskid Śląski, Żywiecki, Mały) tworzą góry i zbiorniki wodne, stwarzając bardzo dobre warunki do wypoczynku i rekreacji w różnych formach. Obszar ten poszczycić się może rozwiniętą bazą turystyczną. Skupiona jest ona w największych beskidzkich centrach wypoczynkowych: Ustroniu, Wiśle, Szczyrku i Żywcu.

Do atrakcji turystycznych w środkowej części województwa zaliczyć należy zabytki dawnej techniki oraz wiele zabytków architektury i budownictwa. Jedną z największych atrakcji Górnego Śląska jest 600-metrowa "Sztolnia Czarnego Pstrąga" w Tarnowskich Górach, a także szereg zabytków techniki w Zabrzu, Rybniku, Bytomiu, Rudzie Śląskiej, Gliwicach (Radiostacja), Katowicach (kolonie robotnicze) oraz Browar Książęcy w Tychach. Na obszarze województwa zachowały się liczne rezydencje ziemiańskie, pałace i dwory z XVIII i końca XIX wieku. Do najciekawszych tego typu obiektów należą: zamek w Pszczynie, pałac w Brynku, Zameczek Myśliwski w Promnicach, pałac w Nakle, zespół pałacowo-parkowy w Pławniowicach oraz Pałac Kawalera w Świerklańcu. W samym centrum regionu znajduje się Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku, pod wieloma względami wyjątkowy. Ten ogromny kompleks przyrodniczo-rekreacyjny jest swoistą enklawą krajobrazową z licznymi atrakcjami, wesołym miasteczkiem, ogrodem zoologicznym, planetarium, obserwatorium astronomicznym, skansenem, nizinną kolejką krzesełkową oraz Stadionem Śląskim. Park powstał na około 552 ha powierzchni nieużytków poprzemysłowych. Rocznie odwiedza go 12-15 mln ludzi z kraju i zagranicy. Do znanych i często odwiedzanych zaliczyć należy również sanktuarium w Piekarach Śląskich oraz liczne miejsca kultu religijnego (szlak sakralnej architektury drewnianej).

Województwo śląskie oferuje ponad 35,1 tys. miejsc noclegowych. Bazę turystyczną stanowi 474 skategoryzowanych obiektów noclegowych (6,7% krajowej bazy noclegowej). Najliczniejszą bazą turystyczną dysponuje subregion południowy (270 obiektów z 20,5 tys. miejsc noclegowych), tj. 57% regionalnej bazy noclegowej i 58,6% miejsc noclegowych dostępnych w regionie, następnie subregion środkowy (133 obiekty o 9,0 tys. miejsc noclegowych), tj. 28,0% bazy noclegowej i 25,6% miejsc noclegowych. Tylko 9,0% turystycznej bazy noclegowej i 10,2% miejsc przypada na subregion północny (42 obiekty na 3.578 miejsc), a 6% bazy i taki sam procent miejsc noclegowych przypada na subregion zachodni (29 obiektów z 2.102 miejscami noclegowymi). Największy stopień wykorzystania miejsc noclegowych przypada na subregion południowy 29,7% oraz północny 29%, najniższy na zachodni 20,9%, zaś na środkowy 26,4%.

Do największych żeglarskich akwenów województwa należy zespół sztucznych jezior na rzece Sole (Jeziora: Żywieckie i Międzybrodzkie), a także zbiorniki: "Przeczyce" koło Siewierza, "Rybnik" na rzece Rudzie, "Pogoria" w Dąbrowie Górniczej, "Poraj" i "Blachownia" w pobliżu Częstochowy oraz Jezioro Pławniowickie koło Gliwic. Na południu regionu na żeglarzy czekają stanice wodne pobliskiego Jeziora Żywieckiego, na którym rozgrywane są regaty. Miejscem startów szybowników i paralotniarzy jest, usypana jako element elektrowni wodnej, góra Żar z górską kolejką szynową.

5.7. Lasy i obszary chronione

Mimo intensywnej wielowiekowej działalności gospodarczej prowadzonej na terenie województwa śląskiego, prawie 31,7% powierzchni regionu zajmują lasy z dobrze zachowanymi zespołami roślinnymi i różnorodnością szaty roślinnej: rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe (4,4% ogólnej powierzchni lasów kraju). Pod względem lesistości daje to 5. miejsce w kraju (średnia krajowa 28,6%) po województwach: lubuskim (48,5%), podkarpackim (36,4%), pomorskim (35,8%) i zachodniopomorskim (34,6%).

Do form ochrony przyrody i krajobrazu w województwie śląskim zalicza się 60 rezerwatów przyrody (o powierzchni 3.636,5 ha) oraz 8 parków krajobrazowych o powierzchni wynoszącej 229.325,1 ha, chroniących obszary o szczególnych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych, 16 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i otulina Babiogórskiego Parku Narodowego (w znacznej części przynależnego do województwa małopolskiego).

Na 1 mieszkańca przypada w województwie 573 m2 powierzchni chronionej (w kraju 2.664 m2) i jest to najniższy wskaźnik w kraju.

Odmienny charakter parków przyrodniczo-krajobrazowych oddaje różnorodność krajobrazową i przyrodniczą regionu. W południowej części województwa znajdują się 3 parki o charakterze górskim: "Żywiecki Park Krajobrazowy", Park Krajobrazowy "Beskidu Śląskiego", Park Krajobrazowy "Beskidu Małego". Na północy regionu usytuowany jest Park Krajobrazowy "Orlich Gniazd" (ze zróżnicowanym krajobrazem tworzonym przez malownicze wąwozy, jaskinie i skaliste wzgórza, na szczytach niektórych skał znajdują się ruiny dawnych zamków warownych, wyznaczających Szlak Orlich Gniazd), Park Krajobrazowy "Stawki" oraz "Załęczański Park Krajobrazowy" (fragment w granicach województwa). W południowo-zachodniej części województwa leży Park Krajobrazowy "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich", utworzony dla ochrony wartości przyrodniczych i przyrodniczo-kulturowych, związanych z działalnością zakonu cystersów na Górnym Śląsku. Najmłodszym parkiem województwa jest Park Krajobrazowy "Lasy nad Górną Liswartą".

Do największych rezerwatów województwa, charakteryzujących się obecnością naturalnych lub mało zmienionych ekosystemów, rzadkich roślin i zwierząt, należą: "Żubrowisko" - powołany w celu zachowania populacji żubra (742,56 ha), "Łężczok" - obszar leśno-stawowy obejmujący między innymi miejsca masowego gnieżdżenia się ptactwa (396,21 ha), "Barania Góra" (383,04 ha) oraz "Sokole Góry" (215,95 ha).

6. Obszary wiejskie

Wbrew utartym opiniom rolnictwo i tereny wiejskie województwa śląskiego stanowią istotny element gospodarki regionu. Na terenach wiejskich województwa żyje 994,8 tys. osób, co stanowi 21,1% ogółu mieszkańców regionu i 6,8% ludności wiejskiej kraju.

W strukturze agrarnej, podobnie jak w całym pasie Polski południowej, przeważają drobne gospodarstwa. Chociaż województwo śląskie kojarzone jest często wyłącznie z przemysłem ciężkim, powierzchnia użytków rolnych stanowi 39,2% powierzchni województwa (w kraju 51,7%). Obszar ich wynosi 483,1 tys. ha, tj. 3,1% użytków rolnych kraju, z czego 89,3% znajduje się w gospodarstwach indywidualnych. Mały obszar i duże zaludnienie powodują, że powierzchnia użytków rolnych na 1 mieszkańca wynosi 0,11 ha, przy średniej krajowej 0,42 ha. Większość użytków rolnych zajmują grunty orne (76,7%). Do jednego z najwyższych w skali kraju należy udział łąk i pastwisk (22,8% użytków rolnych województwa), zlokalizowanych przede wszystkim w regionach górskich i podgórskich.

W tej przestrzeni produkcyjnej funkcjonuje 102,1 tys. gospodarstw rolnych. Ponad 82% gospodarstw rolnych województwa to gospodarstwa, których powierzchnia nie przekracza 5 ha (w kraju 59% gospodarstw rolnych). Spośród wszystkich gospodarstw rolnych aż 45% z nich stanowią gospodarstwa o powierzchni do 2 ha. Przeciętna powierzchnia 1 gospodarstwa indywidualnego wynosi 4,5 ha, w tym przeciętna powierzchnia użytków rolnych 4,0 ha. W konsekwencji sprawia to, że rolnictwo województwa należy do najbardziej rozdrobnionych w Polsce (14. miejsce w kraju po województwie małopolskim 3,9 ha/3,2 ha i podkarpackim 4,0 ha/3,5 ha).

Największy udział powierzchni użytków rolnych przypada na gospodarstwa duże o powierzchni 50 ha i więcej, grupa ta stanowi 18,3% ogólnej powierzchni użytków rolnych regionu. Największy obszar użytków rolnych posiada subregion północny (54% powierzchni). Drugi pod względem wielkości jest subregion zachodni (48,8% swojej powierzchni). W pozostałych dwóch subregionach sytuacja kształtuje się podobnie, w subregionie południowym powierzchnia użytków rolnych zajmuje 36,8 % powierzchni, a środkowym 36,6% powierzchni ogólnej obszaru.

Gleby województwa należą do przeciętnych, ich przydatność dla rolnictwa obniża skażenie odpadami (metale ciężkie) i emisjami przemysłowymi (kwaśne deszcze). Na terenie województwa dominują gleby brunatne i płowe stanowiące 24,0% użytków rolnych. Do najżyźniejszych gleb w województwie należą czarnoziemy występujące w Kotlinie Raciborskiej.

Warunki przyrodniczo-glebowe na obszarze województwa są bardzo zróżnicowane. Najkorzystniejsze warunki dla produkcji roślinnej występują w subregionie zachodnim (dobre gleby, długi okres wegetacji, możliwość uprawy wymagających gatunków roślin), przeciętnymi warunkami charakteryzuje się subregion środkowy (szczególnie powiaty: gliwicki, tyski, tarnogórski, mikołowski, lubliniecki). Trudnymi warunkami charakteryzuje się subregion południowy, gdzie występują słabe i kwaśne gleby oraz tereny górskie. Równie trudnymi warunkami do produkcji rolniczej charakteryzuje się subregion północny (przewaga gleb lekkich o niskich klasach bonitacyjnych, często kwaśne i bardzo kwaśne).

Główną pozycję w strukturze zasiewów zajmują uprawy zbożowe, ziemniaki i rośliny pastewne. Mimo utrudnionych warunków produkcyjnych spowodowanych skutkami przemysłu, stałym zmniejszaniem się powierzchni użytków rolnych oraz dużym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych, w rolnictwie województwa występuje wzrost we wszystkich podstawowych kierunkach produkcji. Powierzchnia zasiewów roślin podstawowych stanowi 2,8% powierzchni zasiewów kraju. W powierzchni tej znaczący udział mają zboża (56,7%, w tym: pszenica-19,2%, żyto-12,0%), ziemniaki (8,8%) oraz buraki cukrowe (0,8). Dominującą pozycję w strukturze zasiewów zajmują zboża. Stanowią prawie 78% wszystkich zasiewów przy małym zróżnicowaniu w subregionach (najmniejszy w subregionie południowym). Rośliny przemysłowe stanowią zaledwie 5% powierzchni zasiewów. Tylko w subregionie zachodnim ich udział przekroczył 10%, co związane jest z koncentracją uprawy buraka cukrowego. Powierzchnia uprawy ziemniaków w ostatnich latach wykazuje tendencję spadkową. Województwo śląskie jest znaczącym producentem warzyw (udział w produkcji krajowej 2,2%).

Grunty orne stanowią średnio w województwie 76,6% użytków rolnych (60% w subregionie południowym, 83% w subregionie zachodnim). Subregion południowy charakteryzuje się najwyższym w skali województwa udziałem trwałych użytków zielonych (38% użytków rolnych). Niepokój budzi bardzo wysoki (35%) udział powierzchni odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych. Najgorsza sytuacja występuje w subregionie północnym, gdzie ich udział wynosi prawie 42%.

Województwo śląskie charakteryzuje się niską i zróżnicowaną w subregionach obsadą zwierząt (bydła i trzody chlewnej). Główną przyczyną tego stanu jest mały udział trwałych użytków zielonych i roślin pastewnych w strukturze zasiewów. Województwo wyróżnia się bardzo wysoką obsadą drobiu, w tym brojlerów kurzych i indyczych w chowie fermowym. Region jest znaczącym producentem żywca drobiowego i jaj. Udział żywca drobiowego województwa śląskiego w bilansie krajowym wynosi około 3,0%, w produkcji jaj konsumpcyjnych sięga 8,3%. Największa koncentracja pogłowia drobiu występuje w subregionach zachodnim i środkowym. Produkcja towarowa mleka w województwie od kilku lat utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie i stanowi 2,8% udziału w produkcji krajowej. Region cechuje się dobrą wydajnością jednostkową w produkcji mleka, przeciętny roczny udój od jednej krowy w województwie wynosi 4.744 litry, podczas gdy w kraju 3.969 litry, co daje drugą po województwie opolskim (5.015 litrów) lokatę w rankingu województw.

Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich upatruje się w agroturystyce i dynamicznym rozwoju usług produkcyjnych i bytowych oraz wysokospecjalistycznych (doradztwo prawne, produkcyjne, podatkowe), co wiązać się musi z podniesieniem poziomu infrastruktury technicznej i społecznej wsi. W województwie śląskim coraz więcej gospodarstw rolnych (w 2003 r. około 300 gospodarstw) świadczy usługi agroturystyczne. Najszybciej ten kierunek działalności rozwija się w subregionie południowym (najlepiej wyposażone w bazę noclegową są powiaty cieszyński i bielski, z gmin miejskich największą pojemnością bazy noclegowej charakteryzują się Ustroń i Szczyrk, pośród gmin wiejskich natomiast Czernichów i Jaworze) oraz północnym.

Województwo charakteryzuje się trudnymi warunkami gospodarowania z wyjątkiem subregionu zachodniego. Mimo bardzo dużego udziału gospodarstw małoobszarowych z dominującą produkcją na własne potrzeby, jedna piąta gospodarstw produkuje na rynek, stosując najnowsze technologie. W strukturze upraw dominuje nadal zboże, które pod wpływem nowej polityki UE będzie stopniowo ustępować na rzecz roślin przemysłowych wykorzystywanych głównie w celach energetycznych. W produkcji zwierzęcej rozwijają się gospodarstwa o dużej skali produkcji, w tym fermowe. Następuje zmiana źródeł dochodów w domowych gospodarstwach wiejskich. Zmniejsza się udział dochodów z rolnictwa na rzecz źródeł pozarolniczych, w tym z agroturystyki. Przebudowa rolnictwa regionu to również modernizacja infrastruktury technicznej. Systematycznie wzrasta liczba maszyn specjalistycznych do produkcji roślinnej oraz wzrasta liczba gospodarstw stosujących nowe technologie w produkcji zwierzęcej. Najwyższą żywotność ekonomiczną w województwie wykazują gospodarstwa sklasyfikowane do typów rolniczych: uprawy ogrodnicze oraz chów zwierząt żywionych paszami treściwymi (kierunki produkcji rolniczej mające szansę rozwoju niezależnie od wielkości pomocy z zewnątrz). Wśród gospodarstw prowadzących działalność rolniczą najwięcej było gospodarstw produkujących wyłącznie i głównie na własne potrzeby. Gospodarstwa te łącznie stanowiły 79,9% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą. Pozostałe gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą (26,9 tys.) produkowały z przeznaczeniem głównie na rynek.
W około 30% gospodarstw rolnych województwa prowadzących działalność rolniczą osoba kierująca gospodarstwem posiadała wykształcenie rolnicze. W tej grupie gospodarstw 2,1% to gospodarstwa, gdzie osoba kierująca posiadała wykształcenie wyższe, 11,5% średnie zawodowe, a 19,3% zasadnicze zawodowe.

Źródło danych:
Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego, US Katowice 2004
Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego, US Katowice 2003
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS Warszawa 2004
Rocznik Statystyczny Województw, GUS Warszawa 2004
Rocznik Statystyczny Pracy, GUS Warszawa 2003
Rocznik Demograficzny, GUS Warszawa 2004
Rocznik Statystyczny Przemysłu GUS Warszawa 2004
Turystyka w 2003 r., GUS Warszawa 2004
Rolnictwo w I półroczu 2004 r., GUS 2004
Powiaty w Polsce, GUS Warszawa 2003
"Aktywność zawodowa ludności" - Kwartalniki Urzędu Statystycznego w Katowicach 2003
Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności Polski (www.stat.gov.pl)
Opracowanie własne ROPS na podstawie danych Wydziału Polityki Społecznej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, Sprawozdania MPiPS za 2000-2003 r.
Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego, Samorząd Województwa Śląskiego
Raport o stanie województwa śląskiego w województwie śląskim za 2003 r., Wojewoda Śląski, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, Katowice 2004

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice