3.5. Środowisko przyrodnicze

3.5.1. Wprowadzenie

Województwo śląskie położone jest w obrębie jednostek fizyczno-geograficznych o odmiennych podłożach geologicznych, glebach, ukształtowaniu terenu i klimatach, co sprawia, że świat organizmów żywych jest bardzo bogaty i różnorodny. Naturalna różnorodność tego obszaru została jednak w wielu miejscach zmieniona wskutek wielowiekowego osadnictwa i gospodarczego wykorzystywania zasobów naturalnych. Obszary prawnie chronione w województwie śląskim zajmują powierzchnię 272 690 ha, co stanowi ok. 22% powierzchni województwa (przy średniej krajowej 32,5%, dane wg WUS, stan na 31.12.1999), co plasuje województwo na 13 miejscu w kraju. Lokalizację parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody w województwie śląskim przedstawiono na mapie 3.13.

3.5.2. Parki Krajobrazowe

W województwie śląskim znajduje się obecnie 8 parków krajobrazowych. Ich łączna powierzchnia wynosi 229 495 ha. Charakteryzują się one znaczną odmiennością, co wpływa na różnorodność krajobrazową i przyrodniczą województwa.
W południowej części województwa znajdują się 3 parki o charakterze górskim (Żywiecki Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, Park Krajobrazowy Beskidu Małego / część tego parku znajduje się w woj. małopolskim).
W północnej części województwa znajduje się Park Orlich Gniazd z charakterystycznymi warowniami jurajskimi, Park Krajobrazowy "Stawki" oraz Załęczański Park Krajobrazowy, którego zasadnicza część zlokalizowana jest w woj. łódzkim. Najmłodszym parkiem naszego województwa (utworzony w grudniu 1998 r.) jest PK "Lasy nad Górną Liswartą".
W południowo zachodniej części województwa leży PK "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich", utworzony dla ochrony wartości przyrodniczych i przyrodniczo-kulturowych związanych z działalnością zakonu Cystersów na Górnym Śląsku.

* Funkcję otuliny dla PK Orlich Gniazd i Stawki pełni obszar chronionego krajobrazu.

3.5.3. Obszary chronionego krajobrazu

Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zgodnie z danymi na terenie województwa na podstawie uchwały rady gminy powstał tylko jeden obszar chronionego krajobrazu tj. "Dobra Wilkoszyn" w Jaworznie o pow. 79,20 ha.

3.5.4. Rezerwaty przyrody

Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.
Do końca 2000 roku na terenie województwa śląskiego utworzono 59 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 3.556,37 ha (powierzchnia wynikająca z rozporządzeń o utworzeniu rezerwatów). Są to:
- 42 rezerwaty o łącznej pow. 2 367,07 ha dla ochrony ekosystemów leśnych. Powierzchnia rezerwatów leśnych waha się od 1,35 ha (rezerwat "Zamczysko" w gminie Wręczyca Wielka) do 383,04 ha (rezerwat Barania Góra w gm. Wisła) i 396,21ha (rezerwat "Łężczok" w gminie Nędza). Uznaje się, że minimalna powierzchnia rezerwatu leśnego, umożliwiająca stworzenie warunków do właściwego prowadzenia gospodarki rezerwatowej, powinna wynosić 40 ha. Warunek ten spełni zaledwie 16 rezerwatów leśnych.
- 10 rezerwatów o łącznej powierzchni 139,53 ha dla ochrony flory,
- 2 rezerwaty o łącznej pow. 760,17 ha dla ochrony fauny w tym, największy z rezerwatów województwa śląskiego- rezerwat "Żubrowisko" o pow. 742,56 ha w gminie Pszczyna utworzony dla ochrony populacji żubra,
- 2 rezerwaty o łącznej powierzchni 57.7 ha, na terenie których realizuje się ochronę elementów przyrody nieożywionej,
- 1 rezerwat krajobrazowy o pow. 159,90 ha,
- 2 rezerwaty wodno - torfowiskowe o łącznej powierzchni 58,78ha.

3.5.5. Zespoły przyrodniczo - krajobrazowe

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wyznaczane są w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych. W województwie istnieje 5 zespołów przyrodniczo krajobrazowych o łącznej pow. 3.780,66 ha, w tym:
- 3 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe utworzone na mocy rozporządzeń Wojewody (tj. "Wielikąt" o pow. 636,96 ha, "Żabie Doły" o pow. 226,24 ha, "Park w Reptach i Dolina Dramy" o pow. 481,46 ha,
- 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe utworzone na podstawie uchwał rad gmin tj.: "Dolina Wapienicy" o pow. 1.511,00 ha, "Cygański Las" o pow. 925,00 ha.

3.5.6. Użytki ekologiczne

Użytki ekologiczne tworzy się na obszarach, gdzie znajdują się zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk. Na terenie województwa utworzono łącznie 35 użytków o łącznej powierzchni 285,49 ha, z tego 26 (112.19 ha) na mocy rozporządzeń Wojewody i 9 (173,30 ha) podstawie uchwał rad gmin. Przedmiotem ochrony są głównie torfowiska, stawy i łąki.

3.5.7. Stanowiska dokumentacyjne

Stanowiska dokumentacyjne są to wyróżniające się i ważne ze względów naukowych i dydaktycznych miejsca występowania i nagromadzenia tworów przyrody nieożywionej (nieczynne wyrobiska, odsłonięcia geologiczne, nagromadzenia skamieniałości i minerałów). W województwie śląskim znajduje się wiele obiektów spełniających kryteria stanowisk dokumentacyjnych, jednak do tej pory tylko 2 poddano ochronie prawnej. Są to: wyrobisko dolomitu w Blachówce ("Blachówka") i wychodnie piaskowców karbońskich w Rydułtowach ("Skałka").

3.5.8. Pomniki przyrody

W województwie śląskim ochroną w formie pomników przyrody objęto 1035 tworów przyrody, w tym 983 twory przyrody ożywionej (pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje i szpalery, itp.) i 52 twory przyrody nieożywionej (głazy, jaskinie, skały i ściany skalne, obiekty wodne, itp.)

3.5.9. Lasy

Powierzchnia lasów w województwie śląskim wynosi 390,1 tys. ha, co daje lesistość 31,7% (przy lesistości kraju - 28,3%) plasując województwo na 5 miejscu w kraju. Lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa stanowią 76, 8 tys. ha. 91% lasów w województwie jest zaliczanych do różnych kategorii ochronności (zgodnie z kryteriami określonymi w Ustawie o Lasach). Fakt ten sprawia, że celem nadrzędnym gospodarki leśnej są funkcje poza produkcyjne. Powierzchnia drzewostanów uszkodzonych oddziaływaniem gazów i pyłów wynosi ok. 96% ogólnej powierzchni, w tym przeważają uszkodzenia średnie i słabe.
Od wielu lat realizowana jest stopniowa przebudowa drzewostanów nie tylko wyraźnie uszkodzonych w wyniku zanieczyszczenia środowiska, ale również tych, których składy gatunkowe nie były i nie są w pełni zgodne z warunkami siedliskowymi. Działania te mają na celu odtwarzanie stabilnych ekosystemów leśnych z uwzględnieniem zasad ochrony różnorodności biologicznej.

Mapa 3.13. Lokalizacja parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody w województwie śląskim
(wg danych Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody)

Na terenie Nadleśnictw: Ustroń, Wisła, Węgierska Górka i Bielsko utworzono leśny kompleks promocyjny "Lasy Beskidu Śląskiego" o łącznej powierzchni 39 780,00 ha. Na terenie lasów wchodzących w skład leśnego kompleksu promocyjnego wdrażane są założenia "Polskiej polityki kompleksowej ochrony zasobów leśnych", zgodnie z którą przedmiotem gospodarki leśnej jest cały ekosystem leśny z jego różnorodnością biologiczną, widziany jako element krajobrazu, spełniający określone funkcje w przestrzeni przyrodniczej regionu i kraju.

Ze względu na duże rozdrobnienie lasów prywatnych (zwłaszcza w regionie częstochowskim i katowickim), brak zainteresowania właścicieli prowadzeniem gospodarki leśnej (często ich podeszły wiek), a także nieuporządkowaną sytuacją formalno-prawną gruntów, istnieją duże trudności w egzekwowaniu działań niezbędnych do utrzymania trwałości drzewostanu tej kategorii lasów.

Na terenie województwa od kilku lat realizowany jest Program Zwiększania Lesistości Kraju. Wdrażanie tego programu na terenie województwa śląskiego napotyka jednakże na poważne trudności wynikające głównie z następujących przyczyn:
- braku rozgraniczenia geodezyjnego gruntów porolnych, przydatnych do zalesiania, znajdujących się w zarządzie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, co uniemożliwia ich przejęcie przez Lasy Państwowe,
- małe zainteresowanie zalesianiem właścicieli gruntów rolniczo mało przydatnych,
- ograniczone środki finansowe przewidziane w budżecie Państwa na refundację kosztów zalesień gruntów porolnych stanowiących własność prywatną (zgodnie z Ustawą o Lasach).

3.5.10. Podsumowanie

1. Obszary prawnie chronione w województwie śląskim stanowią ok.22% powierzchni ogólnej, przy średniej krajowej ok. 32,5%
2. Lesistość województwa jest wyższa, niż średnia krajowa
3. Powierzchnia drzewostanów uszkodzonych oddziaływaniem gazów i pyłów stanowi ok. 96% ogólnej powierzchni

3.6. Zasoby surowców mineralnych

3.6.1. Uwarunkowania gospodarki surowcami mineralnymi

Województwo śląskie obejmuje swym zasięgiem cztery ważne struktury geologiczne: Karpaty, Zapadlisko Przedkarpackie, Zapadlisko Górnośląskie i Monoklinę śląsko-krakowską.

Z tak zróżnicowaną i urozmaiconą budową geologiczną wiąże się duże bogactwo i różnorodność kopalin użytecznych, lecz ich wykorzystanie gospodarcze stoi często w konflikcie z pozostałymi zasobami przyrody oraz zagospodarowania przestrzennego. Kształtowanie polityki w zakresie ich zagospodarowania wymaga wspólnych działań podmiotów gospodarczych, samorządów lokalnych oraz organów administracji publicznej. Starannego wyważenia wymagają z jednej strony czynniki niezmienne, składające się na szeroko pojęte warunki geologiczne (morfologia, sieć hydrograficzna, bogactwa naturalne oraz zasoby wód podziemnych), z drugiej strony wymagania i oczekiwania związane z rozwojem osadnictwa i działalności gospodarczej. Nie powinno się jednak dyskutować z faktem, że lokalizacja złóż kopalin i zbiorników wód podziemnych jest trwałym elementem obrazu przestrzennego każdego regionu, a w konsekwencji te obiekty powinny stanowić repery dla sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego.

Należy mieć świadomość, że kopaliny są tym szczególnym zasobem przyrody, który jest nieodnawialny w czasie historycznym, a stwierdzone wystąpienie jest ściśle związane z określonym miejscem. Część złóż kopalin pospolitych, jak np. piaski czy gliny są rzeczywiście dość pospolite i możliwe do udokumentowania na terenie prawie całego województwa, choć oczywiście nie w dowolnym miejscu. Jednak część kopalin także pospolitych (z ustawowej definicji) jest ściśle związana z określoną formacją geologiczną. I tak np. dolomity występują w rejonie Siewierza - Jaworzna - Imielina, piaski formierskie w pasie od Kroczyc do Częstochowy (pow. częstochowski i myszkowski), piaskowce przydatne w budownictwie tylko w południowej części województwa (pow. żywiecki, cieszyński i bielski).
Jeszcze bardziej specyficzne są kopaliny podstawowe, spośród których część występuje tylko w niektórych rejonach kraju, np. węgiel kamienny, a część tylko w niektórych rejonach świata, np. rudy cynkowo-ołowiowe. Zatem ochrona udokumentowanych złóż kopalin, jak i stwierdzonych obszarów perspektywicznych ich wystąpień jest szczególnie istotna. Zła polityka przestrzenna na poziomie gminy może na wiele lat uniemożliwić zagospodarowanie występujących tam złóż kopalin.

Niezwykle ważnym czynnikiem ograniczającym niepożądane skutki korzystania z zasobów naturalnych są uregulowania prawne oraz stan ich przestrzegania. W zakresie gospodarowania surowcami mineralnymi najistotniejsza jest regulacja w dwóch aspektach:
- ochrony zasobów udokumentowanych złóż i obszarów perspektywicznych do ich odkrycia,
- ustalenia warunków prowadzenia działalności górniczej.
Niestety, zagospodarowanie przestrzeni jest często traktowane przez planistów i organy samorządu lokalnego jako działalność dotycząca wyłącznie powierzchni; wszelkie uwarunkowania wynikające z właściwości środowiska geologicznego postrzegane są jako nieistotne utrudnienia i bardzo często są ignorowane.

3.6.2. Zasoby surowców mineralnych

Jak już wspomniano, urozmaicona budowa geologiczna regionu śląskiego powoduje, że na jego terenie występuje urozmaicony zespół kopalin, tak podstawowych, jak i pospolitych. Były one przedmiotem intensywnej eksploatacji w przeszłości, są dzisiaj eksploatowane, a wiele z nich będzie również niezbędnych w przyszłości.
Na podstawie bilansu Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce, wg stanu na dzień 31.12.1998 r. można stwierdzić, że na terenie woj. śląskiego znaczenie gospodarcze ma występowanie następujących kopalin:
- kopaliny podstawowe:
- węgiel kamienny - centralna część województwa (GZW), centralna część województwa (GZW), centralna część województwa (GZW),
- metan pokładów węgla - jw.,
- rudy cynku i ołowiu - rejon Zawiercia i Siewierza,
- sól kamienna - Rybnik - Żory - Orzesze,
- dolomity - pow. częstochowski, zawierciański - Dąbrowa Górnicza - Jaworzno - Mysłowice - Imielin,
- torf leczniczy - Rudołtowice, Bronów, Zabłocie - pow. pszczyński, cieszyński,
- wody chlorkowo-sodowe, jodkowe, bromkowe - Dębowiec, Ustroń, Zabłocie, Goczałkowice-Zdrój.
- kopaliny pospolite:
- piaski - teren całego województwa, z wyłączeniem południowego krańca - pow. żywieckiego, cieszyńskiego i bielskiego,
- żwiry i pospółki (kruszywo naturalne) - doliny rzek Odry, Wisły, Liswarty i Warty,
- piaski podsadzkowe - rejon Dąbrowy Górniczej - Jaworzna - Sosnowca, pow. rybnicki, tarnogórski i gliwicki,
- surowce ilaste przemysłu ceramiki budowlanej - rejon całego województwa,
- wapienie i margle dla przem. cementowego i wapienniczego - pow. częstochowski, myszkowski, będziński, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Goleszów,
- piaskowce do produkcji kamieni budowlanych i drogowych - południowa część województwa - powiaty: żywiecki, bielski, cieszyński.

Stan udokumentowania surowców mineralnych na terenie województwa śląskiego przedstawiono w tabeli 3.2.

Formacje geologiczne, w których one występują mają charakter perspektywicznych jednostek surowcowych. Ich znaczenie gospodarcze datuje się od chwili, gdy w ich obrębie zostaną udokumentowane (przynajmniej z dokładnością wymaganą dla kat. C2) złoża, a więc takie naturalne nagromadzenia minerałów lub skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą.

Należy przypuszczać, że w wyniku weryfikacji nastąpi wybilansowanie niektórych złóż z powodu:
- zagospodarowania terenu złoża i jego otoczenia,
- położenia na terenach chronionych,
- złej jakości kopaliny nie rokującej możliwości zagospodarowania złoża,
- trudnych warunków do zagospodarowania.
Dla części złóż konieczne będzie przeprowadzenie powtórnej analizy stanu zasobów w oparciu o aktualne kryteria bilansowości.
Obydwa kroki spowodują na pewno znaczny ubytek zasobów kopalin. Pozostanie jednak grupa złóż nieeksploatowanych, stanowiących pełnowartościową rezerwę surowcową możliwą do natychmiastowego wykorzystania. Warunkiem, aby to było możliwe, jest zapewnienie należytej ochrony zasobów poprzez stosowne zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Tabela 3.2. Stan udokumentowania surowców mineralnych na terenie województwa śląskiego.

3.6.3. Podsumowanie

Udokumentowane w granicach woj. śląskiego zasoby kopalin wykazują znaczną rezerwę, niestety znaczna część zasobów udokumentowanych ma charakter "zasobów warunkowych" z uwagi na ich zaleganie w granicach parków krajobrazowych. Z uwagi na odległy czas dokumentowania wielu złóż kopalin oraz postępującą urbanizację regionu śląskiego, należy liczyć się z ubytkiem zasobów kopalin w związku z zagospodarowaniem powierzchni złóż.
Większość złóż surowców ceramiki budowlanej na bazie łupków karbońskich została częściowo wyeksploatowana, przyległe cegielnie zlikwidowano, a pozostałe zasoby nie stanowią wystarczającej bazy dla nowych inwestycji - należy więc dążyć do wybilansowania tych złóż. Także restrukturyzacja i związane z nią likwidacje kopalń, zmiana kryteriów bilansowości, spowoduje znaczny ubytek zasobów geologicznych węgla kamiennego. Zatem należy zwrócić szczególną uwagę na ochronę udokumentowanych złóż kopalin oraz terenów perspektywicznych dla ich występowania.

3.7. Tereny poprzemysłowe

3.7.1. Wprowadzenie

Tereny poprzemysłowe mieszczą w sobie cały szereg typów terenu, który na skutek różnych funkcji użytkowych uległ degradacji w stosunku do stanu pierwotnego. Pod koniec 1999 roku w Polsce wielkość gruntów zdegradowanych oceniono na około 5 976 ha, z czego 1 210 ha znajduje się w województwie śląskim (drugie miejsce w kraju po dolnośląskim z 1 604 ha gruntów zdegradowanych). Znaczny procent tych terenów powstał na skutek eksploatacji węgla kamiennego oraz był spowodowany kopalnictwem piasku, które pośrednio jest związane z górnictwem.

3.7.2. Rodzaje terenów poprzemysłowych

Wśród terenów poprzemysłowych rozpoznajemy tereny:
- składowisk,
- wyrobisk i kamieniołomów
- tereny poprzemysłowe pozostające w obszarach zabudowanych.

Mimo, że nie ma jednorodnej i oficjalnie obowiązującej klasyfikacji tych terenów, szereg opracowań i dokumentów pozwala wyróżnić następujące ich rodzaje:
1. zwały odpadów węglowych,
2. zwały górnictwa cynku i ołowiu,
3. zwały energetyczne,
4. zwały hutnictwa żelaza,
5. zwały i osadniki przemysłu metali nieżelaznych,
6. zwały górnicze z eksploatacji wapieni,
7. zwały odpadów chemicznych i osadów ściekowych,
8. składowiska stałych odpadów komunalnych,
9. kamieniołomy (czynne i nieczynne),
10. piaskownie (czynne i nieczynne),
11. glinianki (czynne i nieczynne),
12. tereny przesuszone i nieużytkowane,
13. zalewiska,
14. tereny zabagnione,
15. zbiorniki wodne nieużytkowane,
16. tereny pogalmanowe,
17. tereny produkcyjne,
18. nieużytki zielone (trawiaste i krzaczaste).

3.7.3. Podsumowanie

Podstawowym elementem pozwalającym uporządkować problemy związane z przekształceniami terenów poprzemysłowych i zdegradowanych są systematyczne badania oceniające możliwości ich rekultywacji i ponownego zagospodarowania. Dodatkowo pojawia się problem zagospodarowania znacznej ilości towarzyszących im obiektów poprzemysłowych. Należą do nich zarówno obiekty kubaturowe, inżynierskie i różnego typu sieci. Ze względu na uwarunkowania dziejowe, niektóre z tych obiektów posiadają wartość zabytkową i objęte są ochroną konserwatorską. Istotnym czynnikiem utrudniającym proces przekształcania terenów poprzemysłowych jest rozdrobnienie praw własnościowych rozpatrywanych terenów.

W województwie śląskim, podobnie jak w całym kraju nie istnieją rozwiązania systemowe ukierunkowane na kompleksowy proces przekształcania terenów poprzemysłowych. Nie istnieje również obowiązująca ich klasyfikacja, co jest istotne dla uruchomienia spójnego procesu rozwiązywania problemów dotyczących terenów poprzemysłowych, w szczególności tych, które występują w województwie śląskim (ze względu na skalę problemu) w jego centralnej i południowo-zachodniej części.
Kolejnym ważnym utrudnieniem rozwiązania kwestii terenów poprzemysłowych w województwie śląskim jest brak rzetelnej ich inwentaryzacji, zawierającej informacje dotyczące zarówno wielkości terenu, praw własności, gęstości występowania ich na przedmiotowym obszarze, stopnia degradacji, uwarunkowań lokalizacyjnych oraz możliwości (podatności) na przekształcenia.

3.8. Hałas

3.8.1. Wprowadzenie

Do uciążliwości w środowisku, w którym żyje człowiek, należy zaliczyć hałas. Stałe zwiększanie się poziomu i zasięgu poziomu hałasu wynika z postępującej urbanizacji i rozwoju komunikacji motorowej. Ostatnie badania wskazują na poszerzanie obszarów o niekorzystnym klimacie akustycznym, co w konsekwencji prowadzi do objęcia szkodliwym wpływem hałasu coraz większej liczby ludzi. Dostępne dane literaturowe mówią o tym, że około 1/3 mieszkańców Polski narażona jest na ponadnormatywny hałas. Wśród szeregu typów źródeł hałasu głównymi sprawcami uciążliwości akustycznej dla środowiska zewnętrznego jest przede wszystkim ruch drogowy, działalność prowadzona na terenie obiektów przemysłowych oraz ruch kolejowy i lotniczy.

Badania zagrożenia hałasem w województwie śląskim w roku 1999 prowadzono w oparciu o program opracowany na podstawie "Programu Państwowego Monitoringu Środowiska na lata 1998 - 2002" oraz wspólnych doświadczeń Śląskiego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach, Delegatur Śląskiego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bielsku Białej i w Częstochowie oraz Ośrodka Badań i Kontroli Środowiska Przedsiębiorstwa Państwowego w Katowicach. Wszystkie niżej przedstawione dane pochodzą z dokumentu pt. "Informacja o stanie hałasu województwa śląskiego w 1999 r." wyd. przez Śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach.

Ocena stanu środowiska w wyniku emisji hałasów z różnych źródeł dokonywana jest na podstawie pomiarów poziomu równoważnego A w dB, a wyniki badań odnoszone są do wartości dopuszczalnych (obligatoryjnych) zawartych w rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U.Nr 66, poz.436). Dopuszczalne poziomy dźwięku wyrażone są za pomocą równoważnego poziomu dźwięku A, LAeq i odnoszą się do terenów zabudowy lub innych, które wymagają ochrony przed hałasem.

Biorąc pod uwagę higieniczne aspekty wpływu hałasu na człowieka przyjęto (nie obligatoryjnie) zestaw wartości poziomów dźwięku w środowisku tzw. poziomów progowych (LApr), po przekroczeniu których istnieje ryzyko utraty zdrowia ze względu na oddziaływanie hałasu. Poziom progowy emisji LApr w odniesieniu do hałasu drogowego przyjęto 75dB dla pory dnia oraz 70 dB dla pory nocy (na terenach mieszkaniowych). Teren narażony na poziom wyższy od poziomu progowego zaliczany jest do terenów tzw. szczególnych uciążliwości hałasowych.

3.8.2. Hałas drogowy

Gwałtowny rozwój motoryzacji w latach 90-tych spowodował zmiany klimatu akustycznego, które ulegają postępującemu pogorszeniu. Zagrożenie hałasem komunikacyjnym w układzie byłych województw: katowickiego, bielskiego i częstochowskiego, wyrażone przy pomocy promila osób eksponowanych (w stosunku do całkowitej liczby zagrożonych w kraju) wskazuje, iż odpowiednio przypada:
- 37,3%o byłe woj. katowickie
- 8,1%o byłe woj. bielskie
- 7,0%o byłe woj. częstochowskie

W ramach badań stopnia uciążliwości hałasem drogowym prowadzono badania klimatu akustycznego dla poszczególnych miast, w celu zidentyfikowania miejsc szczególnej uciążliwości hałasowej. Prowadzono również badania hałasu wzdłuż wybranych ważnych szlaków komunikacyjnych.
Badaniom akustycznym poddano odcinki dróg krajowych:
Nr 1 (pora nocy) - odcinek od Siewierza do Bielska - Białej, długości 81 km
Nr 4 (pora dzienna i nocna) - odcinek od Dąbrowy Górniczej do Gliwic, długości 53 km.

Równoważny poziom hałasu zmierzony przy trasach komunikacyjnych mieścił się w przedziale 65,4 - 83,3 dB. Natężenie ruchu pojazdów drogowych zazwyczaj było wyższe od 1 tys. poj/h a w porze nocnej przewyższało 500 poj/h.
Największe przekroczenia poziomu progowego hałasu w porze dziennej wzdłuż ciągów komunikacyjnych zanotowano w punktach pomiarowych: w Będzinie przy ul. Hutniczej 18 (przekroczenie o 6 dB), w Katowicach przy ul. Waleriana 9 (przekroczenie o 5,9 dB), Podwarpie, ul Podwarpie 53 (przekroczenie o 6,7 dB) w Psarach w trzech punktach pomiarowych (przekroczenie od 3,2 do 5,6 dB) w Pszczynie (przekroczenie od 0,2 do 7,8 dB), w Sosnowcu (przekroczenie 0,1 do 4,7 dB oraz w Tychach (4,2 dB) i Wojkowicach (3,9 dB). Ogólnie - wielkości przekroczeń wahały się od 0,1 do 7,8 dB (dla pory dnia przyjęto poziom progowy 75 dB). Natomiast wielkości przekroczeń poziomu szczególnych uciążliwości hałasu drogowego w porze nocnej (dla pory nocnej przyjęto poziom progowy 70dB) zmieniały się w przedziale 0,2 do 4,8 dB (Będzin, ul. Kazimierza Wielkiego).

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują jednoznacznie, że klimat akustyczny przy każdym z badanych odcinków dróg jest niekorzystny dla ludzi zamieszkujących na terenach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie tras komunikacyjnych. Dotyczy to zarówno terenów miast jak i terenów wiejskich. I tak:
- dla drogi krajowej Nr 4 opomiarowanej w porze nocnej stwierdzono, że poziom progowy 70 dB został przekroczony w 63% względem ogółu punktów pomiarowych usytuowanych przy budynkach mieszkalnych.
- dla drogi krajowej Nr 1 opomiarowanej w porze dziennej stwierdzono, że poziom progowy 75 dB został przekroczony w 58% względem ogółu punktów pomiarowych usytuowanych przy budynkach mieszkalnych.
- dla Sosnowca poziom progowy 75 dB w porze dziennej został przekroczony w 33% ogółu punktów pomiarowych, natomiast pomiary wykonane dla Katowic wykazały przekroczenie poziomu progowego w 42% ogółu punktów pomiarowych.
- dla Częstochowy w roku sprawozdawczym 1997 w 28% stwierdzono przekroczenie poziomu progowego dla pory nocnej, tj. 70 dB.

Należy jednak podkreślić, że prowadzone aktualnie badania klimatu akustycznego są nie wystarczające dla rzetelnej oceny rzeczywistego narażenia mieszkańców województwa śląskiego na hałas.
W latach 1993 - 1994 przeprowadzone zostały przez Główny Instytut Górnictwa badania poziomu hałasu komunikacyjnego oraz ze źródeł przemysłowych i jego rozprzestrzeniania się w środowisku na obszarze byłego województwa katowickiego. Badania te jednoznacznie wykazały, że zagrożenie powodowane przez hałas przemysłowy jest dużo mniejsze od zagrożenia hałasem komunikacyjnym. Obszar zagrożeń powodowanych hałasem przemysłowym wynosił niespełna 1,6% obszaru województwa katowickiego dla pory dziennej (przy wartości kryterialnej 50 dB) oraz 2,4% dla pory nocnej (przy wartości kryterialnej 40 dB). Dla hałasu komunikacyjnego obszary te są kilkakrotnie większe.
Wobec ograniczenia produkcji przemysłowej, w tym likwidacji części szczególnie uciążliwych wydziałów produkcyjnych oraz równolegle wielokrotnego wzrostu ilości pojazdów poruszających się po drogach w tym obszarze - dysproporcje w tym zakresie są obecnie dużo większe.

3.8.3. Hałas kolejowy

W roku 1998 Inspektorat Ochrony Środowiska w Częstochowie przeprowadził indentyfikację pomiarową wielkości i zasięgu oddziaływania hałasu kolejowego, wypracowując autorską metodykę oceny zasięgu oddziaływania tego hałasu. Badaniem akustycznym hałasu kolejowego objęto odcinek kolei warszawsko-częstochowskiej na długości 9 km w obrębie miasta Częstochowy.
Przeprowadzone badania wykazały, że obszar narażony na ponadnormatywny hałas wzdłuż zbadanego odcinka linii kolejowej, obejmuje powierzchnię 2,74 km2, zarówno w porze dziennej jak i nocnej. Zasięg negatywnego oddziaływania hałasu kolejowego w środowisku, uzależniony od warunków technicznych ruchu, sięgał po jednej stronie torów w głąb terenu sąsiadującego z koleją do 200 m. Zasięg ten w obszarze zabudowanym w okolicach przystacyjnych zawęził się do linii pierwszej zabudowy, to jest do ok. 40-50 m od torów. Przeciętna ilość przejeżdżających pociągów na tym odcinku wynosiła 84 pociągi w porze dziennej i 40 pociągów w porze nocnej.

3.8.4. Hałas przemysłowy

Uciążliwość hałasu emitowanego z zakładów jest zróżnicowana i zależy od ilości źródeł i czasu ich pracy, stopnia ich wytłumienia, odległości od obszarów i obiektów chronionych oraz od wartości normatywnej dopuszczalnego poziomu hałasu dla danego terenu.
Wszystkie zakłady posiadające decyzje wydane przez Urzędy Wojewódzkie i obecnie Starostwa Powiatowe w zakresie hałasu, znajdują się w ewidencji Inspekcji Ochrony Środowiska i są kontrolowane. Na podstawie przeprowadzonych w latach 1997 - 1998 badań 132 zakładów, w 85 przypadkach stwierdzono wystąpienie przekroczeń dopuszczalnego poziomu hałasu w porze dziennej i w 40 przypadkach w porze nocnej.
W tabeli 3.3. przedstawiono zestawienie ilościowe wykonanych pomiarów hałasu w latach 1997 - 1998.

Tabela 3.3. Pomiary kontrolne hałasu z przekroczeniami w latach 1997 - 1998.

Realizacja kontroli zakładów spowodowała pozytywne skutki w ograniczeniu uciążliwości akustycznej zakładów produkcyjnych. W roku bieżącym ŚWIOŚ w Katowicach kontynuuje cykl kontrolny.

3.8.5. Podsumowanie

1. Do najbardziej uciążliwych źródeł hałasu w środowisku należy komunikacja drogowa. Znaczący wzrost liczby samochodów skutkuje wzrostem liczby osób narażonych na ponadnormatywny hałas. O klimacie akustycznym miast województwa śląskiego w przeważającym stopniu decyduje hałas powodowany ruchem drogowym, odbywającym się drogami krajowymi oraz drogami wojewódzkimi, na których koncentruje się zdecydowanie większość przewozów wewnątrz krajowych jak i tranzytu zagranicznego. Stwierdza się zanikanie tzw. "ciszy nocnej" w obszarach bezpośrednio sąsiadujących z ciągami komunikacyjnymi dróg ekspresowych, dróg krajowych i wojewódzkich. Dominującym źródłem zakłóceń klimatu akustycznego zwłaszcza w porze nocnej są pojazdy ciężkie oraz pojazdy osobowe rozwijające nadmierną prędkość.
2. W przypadku oddziaływań związanych z hałasem przemysłowym występują korzystne zmiany polegające na dostosowywaniu się zakładów do obowiązujących norm.
3. Pomiary wpływu hałasu kolejowego na środowisko stanowią niewielką część badań hałasu drogowego i przemysłowego i nie pozwalają na rzetelne rozpoznanie zagrożeń hałasowych powodowanych ruchem kolejowym.
4. Brak jest stałego monitoringu zjawisk akustycznych dla terenów lotniczych, co ma istotne znaczenie w świetle wzrostu liczby osób korzystających z tego środka lokomocji oraz przewidywanej rozbudowy Międzynarodowego Lotniska Katowice w Pyrzowicach.