I OPIS SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO.

2. Sektor produkcyjny.

Podstawą uprzemysłowienia regionu jest bogata i różnorodna baza surowcowa. Region dysponuje licznymi zasobami surowców mineralnych, które są podstawą najsilniej rozwiniętego przemysłu wydobywczego. Jest to najbardziej uprzemysłowionych region Polski. Tu znajduje się największa koncentracja przemysłu w Polsce, bazująca na miejscowych bogatych złożach węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu. Obejmuje ona kilkadziesiąt ściśle ze sobą powiązanych ośrodków przemysłowych, wśród których największe to Katowice, Bytom, Gliwice, Zabrze, Chorzów, Sosnowiec, Ruda Śląska, Rybnik, Jastrzębie-Zdrój, Jaworzno, Bielsko-Biała, Częstochowa. O znaczeniu na gospodarczej mapie kraju świadczy fakt, że wytwarza ono 13,7% produktu krajowego brutto (2 miejsce w kraju po województwie mazowieckim - 20,5 %) i 17,3% krajowej produkcji przemysłowej.

Podstawowe znaczenie ma górnictwo węgla kamiennego, metalurgia żelaza, cynku i ołowiu, energetyka oraz przemysł elektromaszynowy, spożywczy i chemiczny, w ostatnim okresie również przemysł motoryzacyjny (samochodowy). Przemysłowy charakter województwa ukształtował się w drugiej połowie dziewiętnastego wieku, w wyniku rozwoju na tym obszarze górnictwa węgla kamiennego i hutnictwa. Po drugiej wojnie światowej szeroko zakrojona industrializacja doprowadziła do tego, że region stał się gospodarczym ośrodkiem i zapleczem surowcowym kraju. Głównym ośrodkiem przemysłowym jest Górnośląski Okręg Przemysłowy (skupiający na obszarze około 1.200 km2 aż 14 miast), w którym rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo żelaza, cynku i ołowiu, przemysł elektromaszynowy, chemiczny, mineralny. Nieco słabiej rozwinięty jest przemysł spożywczy, lekki i drzewno-papierniczy. Wyraźna dominacja sektora surowcowego w gospodarce tego najważniejszego ośrodka przemysłowego w Polsce, odbiła się negatywnie w procesie transformacji.

Zachodzące w ostatnich latach zmiany w gospodarce są wielką nadzieją dla mieszkańców regionu i kraju. W województwie skupia się bowiem połowa wszystkich problemów związanych z restrukturyzacją wielkiego przemysłu. Tu produkuje się prawie 92 % polskiego węgla, 65 % wyrobów walcowanych,, 42% koksu, 69% stali surowej, 21% energii elektrycznej, 19 % maszyn pralniczych i 84% samochodów ogólnego przeznaczenia. Od kilku lat obserwuje się systematyczne, choć nie na miarę potrzeb i oczekiwań zmiany w strukturze gospodarki województwa. Stopniowo maleje udział przemysłu w ogólnych przychodach ze sprzedaży, wzrasta pozycja innych działów gospodarki. W całym przemyśle zmniejsza się udział górnictwa, hutnictwa, koksownictwa, branż do niedawna dominujących w gospodarce województwa, wzrasta pozycja przemysłu elektromaszynowego, energetyki, ciepłownictwa, a najszybciej przemysłu spożywczego i motoryzacyjnego (region jest najważniejszym w kraju producentem samochodów).
Ponad połowa (56%) przychodów ze sprzedaży wyrobów i usług w sektorze przedsiębiorstw pochodzi z sektora prywatnego. Sektor prywatny wzmacnia swoja pozycję choć jego rozwój jest niższy niż w pozostałych regionach kraju. W sektorze tym zatrudnienie wzrosło do 63,3% pracujących ogółem w gospodarce regionu.

W gospodarce województwa w 2002 r. zatrudnionych było 1.536,7 tys. osób, z tego w sektorze publicznym 36,7% zatrudnionych, w prywatnym 63,3% (średnia krajowa 71,3%). Według struktury działowej największy odsetek zatrudnionych ogółem pracuje w usługach tj. około 52%, w tym rynkowych 36%, następnie w przemyśle i budownictwie 36% (595,5 tys. osób) i pozostałe 12% w rolnictwie i leśnictwie.

2.1. Ogólna charakterystyka struktury gospodarczej - procesy restrukturyzacji przemysłu tradycyjnego i zróżnicowanie działalności gospodarczej.

Województwo śląskie jest regionem specyficznym, jednym z najbardziej problemowych obszarów w kraju. Na terenie województwa śląskiego skoncentrowany jest poważny potencjał przemysłowy kraju. Zlokalizowanych jest tutaj 41 czynnych kopalni węgla kamiennego, zatrudniających około 141,0 tys. osób, 21 hut i zakładów hutniczych, 21 elektrowni i elektrociepłowni przemysłowych oraz 22 elektrownie i elektrociepłownie zawodowe.

Od blisko pół wieku było zapleczem przemysłowym kraju. Rozbudowa górnictwa węgla kamiennego, hutnictwa i energetyki dokonywała się kosztem innych dziedzin gospodarki, potrzeb cywilizacyjnych i kulturowych jego mieszkańców. Niedoinwestowanie regionu przyczyniło się do zaistnienia przestarzałej i nadmiernie przeciążonej infrastruktury technicznej.

W strukturze branżowej przemysłu po górnictwie węgla kamiennego dominującym sektorem jest hutnictwo. Zmiany związane z restrukturyzacją gospodarki regionu spowodowały, że coraz szybciej rozwijają się nowoczesne, przyszłościowe gałęzie, takie jak: elektronika, przemysł samochodowy, przetwórstwo spożywcze.

Gospodarka województwa śląskiego jest strukturalnie zróżnicowana. Region to nie tylko wysoko uprzemysłowione tereny (katowicka aglomeracja przemysłowa), ale również tereny rolnicze i turystyczne do jakich zalicza się obszary położone w północnej i południowej części województwa.

Transformacja gospodarki pociąga za sobą restrukturyzację górnictwa i przemysłów tradycyjnych. Biorąc pod uwagę liczbę miejsc pracy można stwierdzić, że region najbardziej ze wszystkich województw odczuwa przemiany gospodarcze. Na czoło działań naprawczych wysuwa się restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego. Rozpoczęty proces restrukturyzacji tej branży pozwolił zmniejszyć zatrudnienie w latach 1999 - 2002 zatrudnienie o 23%. Równolegle restrukturyzowany jest cały kompleks paliwowo-energetyczny. Duże efekty przynoszą próby zastąpienia zagłębia górniczego zagłębiem motoryzacyjnym. W proces ten aktywnie włącza się kapitał zagraniczny. Niepokojąca jest jedynie słaba aktywność drobnych przedsiębiorców.

Województwo śląskie mieści się w grupie 2-3 najsilniejszych gospodarczo regionów Polski. W regionie wytwarza się 13,7% PKB (w 2001 r.) i 17,3% krajowej produkcji przemysłowej. Pod względem wielkości wytwarzanego Produktu Krajowego Brutto (PKB) województwo śląskie zajmuje po województwie mazowieckim drugie miejsce w kraju, co w przeliczeniu na 1 mieszkańca daje 21,2 tys. zł. i jest wyższy od średniej krajowej (19,4 tys. zł.). Jest to efektem prężności skoncentrowanego tutaj przemysłu, jak również rozwoju sektora prywatnego i usług. Największy udział wartości dodanej brutto na 1 pracującego w strukturze gospodarki województwa przypada na usługi rynkowe oraz przemysł.

W województwie śląskim utrzymuje się wysoka liczba pracujących w przemyśle i budownictwie. W 2002 r. wynosiła ona 595,5 tys. osób tj. 35,5% ogółu pracujących, w kraju wskaźnik ten kształtował się na poziomie 24,4%.W sektorze usług regionu pracowało 868 tys. osób tj. 51,9% pracujących, z tego w usługach rynkowych 35,8% (kraj 35,9%).

W 2002 r. w gospodarce województwa działało 418,0 tys. podmiotów gospodarki narodowej, w tym 285 przedsiębiorstw państwowych, 22,1 tys. spółek prawa handlowego, z czego ponad 3.880. spółek z udziałem kapitału zagranicznego 1.275 spółdzielni, 39,4 tys. spółek cywilnych, a 327,1 tys. osób fizycznych prowadzących własną działalność gospodarczą. Spośród wszystkich spółek prawa handlowego 1.008 to spółki akcyjne, 18.645 spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, 2.308 spółki jawne i 65 to spółki komandytowe. Wśród spółek prawa handlowego największy udział stanowią firmy branży handlu i napraw (ponad 7.841), przetwórstwa przemysłowego, obsługi nieruchomości, budowlane oraz pośrednictwa finansowego.

Z ogólnej liczby podmiotów gospodarczych działających w województwie 15.622 podmiotów zalicza się do sektora publicznego, a 402.323 przypada na sektor prywatny (96%), w tym 3.477 to podmioty zagraniczne (0,9%). Województwo charakteryzuje się wysokim przyrostem liczby spółek z kapitałem zagranicznym, co w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców daje 8,2 podmiotów (kraj 12,3 podmiotów). Przytoczone wskaźniki wskazują na wysoką atrakcyjność inwestycyjną województwa śląskiego. Pod względem przychodów brutto dominują duże przedsiębiorstwa węglowe i hutnicze wpisujące się na listę czołowych krajowych przedsiębiorstw przynoszących straty.

O konkurencyjności decyduje nie tylko umiejętność produkowania lecz również sprzedaż czy eksport. Województwo śląskie generuje około 16,6% krajowego eksportu oraz 9,3% całego globalnego importu krajowego (w 2001 r.). Pod względem udziału w obrotach handlu zagranicznego region zajmuje drugie miejsce w kraju po województwie mazowieckim odnotowując jednocześnie najwyższe dodatnie saldo bilansu handlu zagranicznego ze wszystkich województw zajmując w tym względzie pierwsze miejsce w kraju. Około 75% obrotów handlu zagranicznego regionu odbywa się z krajami Unii Europejskiej.

Przekształcenia własnościowe ostatnich lat sprawiły, że na sektor prywatny przypada ponad połowa (56%) ogólnej wartości przychodów ze sprzedaży towarów i usług wytwarzanych w województwie śląskim. Największy udział w przemyśle wytwarza przemysł wydobywczy około 18%. W wymianie handlowej surowców eksport przewyższa import. Struktura eksportu województwa śląskiego cechuje się dość znaczną stabilnością. Uwagę zwraca wysoki udział dóbr surowcochłonnych oraz kapitałochłonnych. Produkty pracochłonne stanową 8% wartości eksportu, technologicznie zaawansowane zaledwie 2%. Znikomy udział gałęzi nowoczesnych świadczy o tradycyjnej strukturze przemysłu województwa śląskiego. Największy udział w całości eksportu mają paliwa i energia, kształtujące się średnio na poziomie 31%, przed wyrobami przemysłu metalurgicznego (30%) oraz produktami przemysłu elektromaszynowego (21%). W strukturze importu dominują dobra zaopatrzeniowe (39%) wartości sprowadzanych towarów. Jako stabilny można określić udział dóbr inwestycyjnych. W województwie wydatki na dobra inwestycyjne stanowią średnio 25% ogólnych wydatków ponoszonych na import. Na znacznie niższym poziomie 13% kształtuje się średni udział dóbr konsumpcyjnych. W strukturze importu zwraca uwagę wysoki udział wyrobów przemysłu elektromaszynowego (36%), przemysłu metalurgicznego (21%) i chemicznego (16%).

Do najważniejszych wyrobów eksportowych należą: węgiel kamienny, wyroby walcowane na gorąco, środki transportu samochodowego, produkty koksownictwa, wyroby przemysłu odzieżowego, wyroby hutnictwa metali nieżelaznych, maszyny i urządzenia energetyczne. Wśród dóbr importowych, które przynoszą największy deficyt zwracają uwagę surowce oraz dobra inwestycyjne dla tradycyjnych sektorów przemysłu. Największym ujemnym saldem w handlu zagranicznym charakteryzują się następujące grupy towarowe: surowce hutnicze, wyroby z tworzyw sztucznych, maszyny i urządzenia energetyczne, wyroby farmaceutyczne, wyroby przemysłu bawełnianego, systemy komputerowe, urządzenia elektronicznej techniki komputerowej.

Wyroby i usługi eksportowane są do ponad 100 krajów świata. Połowa towarów eksportowanych przez województwo trafia do krajów UE. Głównymi partnerami gospodarczymi regionu są Niemcy a wśród państw Europy Środkowej i Wschodniej - Ukraina. Najważniejszym rynkiem zbytu dla firm zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego są Niemcy, do których trafia 25% eksportu województwa. Kolejnymi partnerami z punktu widzenia wielkości sprzedaży są Włochy (13%), Czechy (6%), Wielka Brytania (5%). Najważniejszym rynkiem, z którego importują firmy zlokalizowane na terenie województwa są Włochy (23%), Niemcy (22%), Czechy (6%), Francja (4%). Firmy z udziałem kapitału zagranicznego odgrywają coraz większą rolę w generowaniu obrotów handlowych województwa śląskiego. Ich udział w eksporcie kształtuje się na poziomie 40%, w imporcie wskaźnik udziału przedsiębiorstw zagranicznych jest wyższy i wynosi około 50%. Na eksport wysyłane są głównie produkty przemysłu ciężkiego i maszynowego tj. węgiel kamienny i jego pochodne, półprodukty walcowane, pojazdy samochodowe, konstrukcje stalowe i metale nieżelazne. Do krajów Europy Środkowej i Wschodniej kieruje się 22,5% eksportu. Podstawowym artykułem eksportowym pozostaje węgiel kamienny (17% wartości eksportu województwa). "WĘGLOKOKS" S.A. w Katowicach, główna firma eksportująca węgiel plasuje się od wielu lat na czwartym miejscu list największych krajowych eksporterów. Pierwszym na liście eksporterów jest "FIAT AUTO POLAND" S.A. z siedzibą w Bielsku-Białej, siódmym "OPEL POLSKA" sp. z o. o. w Gliwicach, dziesiątym "ISUZU MOTORS POLSKA" Sp. z o.o. w Tychach. W czołówce znajdują się również HUTA "KATOWICE" (12 miejsce), "POLSKI KOKS" S.A. (17 miejsce) i "STALEXPORT" S.A. (23 miejsce).

Do tradycyjnie ukształtowanych gałęzi przemysłu regionu zalicza się górnictwo węgla kamiennego i hutnictwo, przechodzące obecnie głęboki proces restrukturyzacji, związany z obniżeniem zdolności mocy produkcyjnych oraz znacznym zmniejszeniem zatrudnienia. Oba te zjawiska uznawane są obecnie za największe problemy regionu. Pracownicy górnictwa stanowią ponad 30% zatrudnionych w przemyśle województwa, natomiast 9%wszystkich pracujących osób regionu. Od 1990 roku systematycznie maleje liczba zatrudnionych co związane jest z restrukturyzacją tej branży. Realizowany w województwie w latach 1998-2002 rządowy program restrukturyzacji przemysłu węgla kamiennego zakładał obniżenie wydobycia węgla w 2002 r. do wysokości 100 mln ton oraz zmniejszenie zatrudnienia ze 146,0 tys. osób w 2000 r. do poziomu 128,3 tys. osób w roku 2002. Na koniec roku 2002 stan zatrudnienia wynosił jednak 140,7 tys. osób. W regionie zlokalizowany jest nadal ogromy potencjał przemysłowy (kopalnie, huty, elektrownie, itp.). W przeważającej większości przedsiębiorstwa te charakteryzują się przestarzałym parkiem technologicznym oraz wysoką materiało i energochłonnością.

Na bazie przemysłu wydobywczego rozwinęły się branże związane z jego obsługą, przede wszystkim nowoczesny przemysł maszynowy dysponujący odpowiednim parkiem oraz doświadczoną kadrą pracowniczą. Po trudnościach transformacji na początku lat dziewięćdziesiątych przemysł ten zaistniał na wielu rynkach zagranicznych i stanowi dziś ważny element gospodarczego krajobrazu województwa.
Przemysł przetwórczy województwa śląskiego zatrudnia 265,6 tys. osób. Przemysł elektromaszynowy zatrudniający około 48,5 tys. osób to jedna z najlepiej rozwiniętych branż regionu śląskiego, chociaż zdominowana jest przez produkcję maszyn i urządzeń dla przemysłu. Ostatnie lata wymusiły jednak dynamiczny rozwój przemysłu precyzyjnego i elektronicznego, które to branże są inkubatorami nowoczesnych technologii. Do najbardziej znanych firm należą: "FAMUR" w Katowicach (produkcja maszyn i urządzeń górniczych), "HEG MEFTA" w Mikołowie (produkcja transformatorów), "METALCHEM" w Gliwicach (produkcja aparatury kontrolno-pomiarowej), "RAFAKO" w Raciborzu (produkcja kotłów przemysłowych), "ZGODA" w Świętochłowicach (produkcja silników okrętowych), "GZUT" w Gliwicach (pompy okrętowe i dźwigi).

Przemysł budowlany tworzy około 43,8 tys. firm, z których aż połowa to niewielkie zakłady nastawione na roboty budowlane, przy czym zdecydowanie większość (90%) to mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 5 pracowników. Ogółem w branży zatrudnionych jest około 70 tys. osób, z tego 93,2% w sektorze prywatnym. Województwo śląskie to chłonny rynek materiałów i usług budowlanych. Najbardziej dynamicznie rozwijającą się grupą odbiorców są właściciele obiektów przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.

Województwo śląskie to również olbrzymi rynek konsumencki, przy czym większość towarów żywnościowych sprowadzana jest z innych regionów kraju lub z zagranicy. Z przemysłem rolno-spożywczym związanych jest 38,7 tys. zatrudnionych zajmujących się produkcją artykułów spożywczych i napojów (w sektorze prywatnym 37,6 tys. osób tj. 97,2% zatrudnionych w branży). Większość firm tej branży nastawiona jest na przetwórstwo mięsa, produkcję napojów i wyrobów mleczarskich.
W przemyśle metalurgicznym działa około 120 firm związanych z hutnictwem żelaza i metali nieżelaznych, w tym 21 hut i zakładów hutniczych. Wytwarzają one między innymi 69,4% krajowej produkcji stali surowej i 65,0% wyrobów walcowanych. Z sektorem tym związanych jest 61,5 tys. pracowników. W ostatnich latach przemysł ten przechodzi głęboki proces restrukturyzacji, unowocześniane są technologie i stale zmniejsza się zatrudnienie.

Z branżą energetyczną związanych jest około 26,3 tys. osób. Województwo jest największym producentem (21% produkcji krajowej) i konsumentem energii elektrycznej. Regionalna infrastruktura elektroenergetyczna wchodzi w skład krajowego systemu energetycznego. Usytuowanych jest tutaj 21elektrowni i elektrociepłowni przemysłowych 22 elektrownie i elektrociepłownie zawodowe.
Wprowadzenie gospodarki rynkowej w pełni ujawniło nierentowność wielu kopalń oraz innych przedsiębiorstw a także ich zacofanie technologiczne. Obecnie region ten powoli ale konsekwentnie wychodzi z gospodarczej zapaści. Na czoło działań naprawczych wysuwa się restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego. W 2002 r. wydobycie węgla wynosiło 110 mln ton a przychody ze sprzedaży stanowiły 16,7% sprzedaży produkcji przemysłowej ogółem. Ze względu na coraz mniej korzystne warunki eksploatacji i związaną z tym nierentowność kopalń spada wydobycie węgla kamiennego.
Górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo żelaza i stali poddawane są głębokim procesom restrukturyzacji. Efektem restrukturyzacji górnictwa są zasadnicze zmiany formy własności i struktury zarządzania kopalń. Od 1990 r. trwa proces restrukturyzacji tej branży, co pozwoliło zmniejszyć zatrudnienie w górnictwie o 30% oraz zapewniło poprawę efektywności kopalń. Dokonano przekształcenia 63 kopalń. Wprowadzono nowoczesne struktury zarządzania. W tym celu powołano 6 spółek węglowych działających w formie koncernu oraz jedną w formie holdingu, są to: Katowicki Holding Węglowy S.A. (9 samodzielnych kopalń), Bytomska Spółka Węglowa S.A.(12 kopalń), Gliwicka Spółka Węglowa S.A. (7 kopalń), Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. (7 kopalń), Nadwiślańska Spółka Węglowa S.A (8 kopań), Rudzka Spółka Węglowa S.A (8 kopań) i Rybnicka Spółka Węglowa S.A (7 kopalń). Pozostałe kopalnie posiadają specjalny status i podlegają bezpośrednio administracji centralnej (Spółki Skarbu Państwa). Dalsze słabe wyniki ekonomiczne tej branży wymusiły opracowanie kolejnego programu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce na lata 2003-2006, którego celem jest poprawa rentowności i zmniejszenie zaległych zobowiązań całego sektora, zapewnienie regularnych płatności, w tym docelowo opłat ekologicznych oraz łagodzenie skutków dotychczasowej i planowanej restrukturyzacji zatrudnienia. W planowanym okresie przewiduje się zmniejszenie poziomu zatrudnienia o 27,2 tys. osób przy równoczesnym zatrudnieniu nowych 2,4 tys. osób. Program zakładał odejście z sektora w 2003 r. 8,1 tys. osób, jak również zmniejszenie zdolności produkcyjnej kopalń o 12,7 mln ton. Wynikać to będzie z decyzji o likwidacji kopalń, zapoczątkowującej realizację Programu. W efekcie podjętych działań wydobycie węgla w 2006 roku wyniesie 88,8 mln ton przy poziomie zatrudnienia - 114,2 tys. osób. Z obecnych siedmiu spółek węglowych pozostaną dwie: Jastrzębska Spółka Węglowa (JSW) i Katowicki Holding Węglowy (KHW), a także samodzielne kopalnie: Budryk i ZG Sobieski-Jaworzno III. Na bazie pozostałych 5 spółek (z 23 kopalń) utworzona została Kompania Węglowa S.A. Zakłada się, że 7 kopalń o najgorszych wynikach ekonomicznych (5 z Kompanii Węglowej i po jednej z KHW i JSW) postawionych zostanie w stan likwidacji i przekazanych do Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A.

Restrukturyzacji poddano także zaplecze produkcyjne kopalń tj. oddziały remontowo-budowlane, gospodarcze, transportowe, warsztaty mechaniczne, elektryczne elektrociepłownie i kotłownie, zakłady odprowadzania metanu oraz tak zwany majątek nieprodukcyjny objęty działalnością socjalną.
Drugim obok górnictwa głównym przemysłem regionu jest hutnictwo. W branży tej znacznie szybciej dokonują się przemiany restrukturyzacyjne niż w górnictwie, dlatego też przeważająca ilość największych zakładów tej branży zmieniło swoje oblicze. Pozbyto się urządzeń najbardziej zanieczyszczających środowisko, zredukowano zatrudnienie, rozbudowano operatywne działy marketingu i promocji, wprowadzono równocześnie nowe proekologiczne sposoby produkcji, co dało widoczne efekty w postaci rentowności prawie całej branży. Stąd pochodzi 69% produkcji krajowej stali surowej, 65% wyrobów walcowanych, prawie 90 % krajowej produkcji cynku i ołowiu.

Forsowny rozwój przemysłu ciężkiego, okazał się fatalny w skutkach dla innych dziedzin gospodarki, środowiska naturalnego i rozwoju społecznego. Proces restrukturyzacji przemysłu stanowi szansę dla rozwoju regionu przy założeniu zapewnienia przez rząd wsparcia finansowego. Ostatnie lata pokazały jednak, że tempo restrukturyzacji jest niższe od przewidywanego. Główne przyczyny tego tkwią w gorszej niż przypuszczano sytuacji finansowej restrukturyzowanych zakładów, występowaniu przejściowych problemów z wypłatą rekompensat socjalnych dla zwalnianych pracowników oraz silnym oporem społecznym wobec restrukturyzacji, związanym z obawami przed nasilającym się wzrostem bezrobocia.
Sytuacja taka wymaga podjęcia znacznego wysiłku ukierunkowanego na rozwój badań
i nauki celem wzmocnienia potencjału naukowego oraz rozwoju nowych rodzajów działalności. Podejmowane działania powinny zostać oparte o wykorzystanie know-how oraz transfer nowych technologii. Strategia województwa wskazuje rozwój małych i średnich przedsiębiorstw oraz tworzenie odpowiedniego klimatu gospodarczego do inwestowania, w alternatywne priorytetowe gałęzie przemysłu takie jak: budownictwo, budownictwo drogowe, turystykę, przetwórstwo spożywcze. Jedną z form pomocy na rzecz wspierania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, a jednocześnie udostępniania im najnowocześniejszych technologii jest utworzenie w regionie Regionalnego Centrum Innowacji Transferu Technologii, którego misją jest wspieranie innowacji i transferu technologii w celu podniesienia konkurencyjności MSP oraz polepszenia dynamiki wzrostu gospodarczego województwa śląskiego.
Postępujący proces transformacji gospodarki przejawia się zarówno w postępach prywatyzacji przedsiębiorstw, zmniejszaniu się roli sektora państwowego oraz w zwiększaniu liczby firm z udziałem kapitału zagranicznego.

W wyniku procesu przekształceń zmniejszyła się rola i znaczenie sektora publicznego. Sektor ten reprezentowany jest w województwie przez takie dziedziny jak: górnictwo, hutnictwo, energetykę, przemysł chemiczny, w większości zdominowane przez jednostki nierentowne i trudne do przeprowadzenia procesu transformacji. Sektor prywatny obejmuje zazwyczaj firmy mniejsze już zrestrukturyzowane, mające szansę osiągnąć lepsze wyniki finansowe. W 2002 r. udział tego sektora (15.622 podmioty) w ogólnej liczbie działających podmiotów gospodarczych w województwie wynosił 3,7%. Systematycznie maleje również liczba działających przedsiębiorstw państwowych.

Na 418,0 tys. zarejestrowanych w województwie w 2002 r. podmiotów gospodarki narodowej 285 to przedsiębiorstwa państwowe (13,6%). W latach 1999-2002 ogólna liczba podmiotów gospodarczych w województwie śląskim wzrosła o 12,6%. W okresie tym najbardziej dynamicznie rozwijały się spółki prawa handlowego, których liczba wzrosła o 35,4%, jednostki osób fizycznych (11,6%). Wśród podmiotów sektora prywatnego, których w regionie w 2002 r. było 402,3 tys. co stanowiło 96,9% wszystkich zarejestrowanych na terenie województwa śląskiego podmiotów, największy udział miały jednostki osób fizycznych i spółek cywilnych 87,7% (366,5t ys.). Zaledwie 0,9% jednostek sektora prywatnego stanowiło własność zagraniczną (3.477 podmiotów).

W konsekwencji toczącego się na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat procesu transformacji, wzrosła liczba przedsiębiorstw w sektorze prywatnym, przy jednoczesnym spadku liczby zakładów państwowych przynoszących nieustanne straty. W roku 2002 łączna liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wyniosła 418 tys. z czego w sektorze prywatnym działało 402,3 tys. podmiotów a 15,6 tys. w publicznym. Największy udział utworzonych podmiotów gospodarczych zanotowano w dziedzinach: handlu, budownictwie, usługach specjalizujących się w zakresie obsługi nieruchomości, transporcie i usługach finansowych. Zjawiskiem niezadowalającym w województwie śląskim jest niskie tempo prywatyzacji zakładów państwowych.

W latach 1990-2002 procesem przekształceń w kraju objętych było 6.983 przedsiębiorstw państwowych. W liczbie tej największy udział (10,5%) miało województwo śląskie. Przekształceniami objętych było 731 przedsiębiorstw województwa śląskiego, z tego 315 skomercjalizowano, 180 objęto prywatyzacją bezpośrednią, w tym 172 sprywatyzowano a 236 poddano likwidacji, w tym 114 podmiotów zostało zlikwidowanych.

Spośród 285 przedsiębiorstw państwowych znajdujących się w województwie śląskim wg stanu na koniec 2002 r., 236 to przedsiębiorstwa dla których organem założycielskim był wojewoda. Z liczby tej 49 podmioty objęte były procesem likwidacji z przyczyn ekonomicznych, 105 w upadłości, 3 sprywatyzowano, 36 objęte zostały postępowaniem naprawczym.

Skalę przekształceń własnościowych ilustruje występowanie na terenie województwa 3.880 podmiotów gospodarki narodowej z udziałem kapitału zagranicznego. Na liście 264 najważniejszych inwestorów zagranicznych regionu znajdują się inwestorzy z Niemiec, Austrii, Włoch, Szwecji, Francji, Szwajcarii, Finlandii, USA i Holandii inwestujący najczęściej w działalność gospodarczą i handel.

Biznes i finanse pozostają siła napędową każdej gospodarki. W województwie wzrasta znaczenie sektora stanowiącego otoczenie biznesu. Odbywają się tu imprezy targowe zarówno krajowe jak również międzynarodowe, działają kluby biznesu, izby przemysłowo-handlowe i stowarzyszenia przedsiębiorców. Województwo śląskie to ważne finansowe i targowe centrum kraju. Działają tu 4 centrale bankowe i około 40 banków komercyjnych z 500 filiami i agendami, w których szczególną ofertą są kredyty bankowe skierowane do sektora MSP (kredyty inwestycyjne i obrotowe) oraz leasing finansowy. W Katowicach ma siedzibę Bank Śląski S.A. jeden z największych i najlepszych polskich banków komercyjnych. Bardzo prężnie działającym jest również Górnośląski Bank Gospodarczy w Katowicach. Ważne znaczenie w regionie spełniać zaczynają tworzone regionalne fundusze poręczeń kredytowych dla MSP, których zadaniem jest udzielanie poręczenia firmom występującym do banku o uruchomienie kredytu. Z inwestorów zagranicznych sferę bankowości reprezentuje między innymi GE Capital Bank z USA, Citibank, Creditanstalt Bankveren, Societe Generale, Reiffeisen Zentralbank Oesterreich AG, ABN Ambrobank, Dresdner Bank i Banko Commrrcial Portugues.

Region śląski jest drugim po Poznaniu miejscem wystaw i targów, gdzie największą popularność i znaczenie mają Międzynarodowe Targi Katowickie oraz imprezy targowe organizowane w największej w kraju hali widowiskowo - sportowej "Spodek".

Rozwój gospodarki uzależniony jest nie tylko od rozwoju biznesu i finansów, w dużej mierze zależy również od napływu kapitału zagranicznego. Czynnikiem decydującym o rozwoju w dłuższym horyzoncie czasowym są przede wszystkim inwestycje. Najbardziej kreatywne w rozwoju są te inwestycje, które w wymiarze ekonomicznym mają wpływ na żywotność organizmu regionu, to znaczy rozwijają i modernizują infrastrukturę komunalną, przysparzają nowych miejsc pracy czy wreszcie tworzą obiekty i kompleksy stymulujące warunki do rozwoju kultury, nauki, opieki zdrowotnej i rekreacji.

Przemiany w strukturze przemysłowej regionu w latach dziewięćdziesiątych umacniane były i są przez inwestycje zagraniczne lokalizowane na terenie województwa. Na obszarze województwa zainwestowana została jedna dziesiąta kapitału zagranicznego sprowadzonego do Polski. Województwo śląskie w dalszym ciągu uważane jest za jeden z najatrakcyjniejszych regionów dla inwestorów zagranicznych (najbardziej opłacalnym po Warszawie rynkiem inwestycyjnym). Poza Specjalną Strefą Ekonomiczną (zwolnienia podatkowe dla inwestorów) do atrakcyjności inwestycyjnej tego regionu zaliczyć należy: położenie geograficzne, olbrzymi rynek zbytu, duże zaplecze surowcowe, dobrze rozwinięta infrastruktura przemysłowa, rynkowa i transportowa, wysoko wykwalifikowana kadra pracownicza, uzbrojenie terenu, liczne w pasie nadgranicznym przejścia graniczne oraz bliskość lotniska o znaczeniu międzynarodowym. Na przyciąganie inwestorów zagranicznych ogromny wpływ ma również fakt, że region ten to najbardziej chłonny w kraju rynek dóbr konsumenckich i inwestycyjnych (związanych z restrukturyzacją górnictwa, hutnictwa i innych gałęzi przemysłu ciężkiego), wyróżniająca mieszkańców regionu kultura i dyscyplina pracy oraz tańsza niż w krajach UE siła robocza.

Umiejętność kreowania atrakcyjności jest jednym z istotnych czynników, które mogą przyczynić się do wzrostu gospodarczego i zmniejszenia dysproporcji rozwoju. Napływ kapitału wiąże się z importem nowoczesnych technologii, które poprzez proces dyfuzji upowszechniają się w całej gospodarce. Firmy zagraniczne stanowią popyt na siłę roboczą mogą zatem przyczynić się do spadku bezrobocia. Znaczne inwestycje kapitału zagranicznego wywołują często lokalny wzrost inwestycyjny, poprzez lepszą organizację produkcji i dojrzałość marketingową oddziałują na inne przedsiębiorstwa, w dużym stopniu przyczyniają się do wzrostu PKB i eksportu.

Atrakcyjne warunki inwestowania oraz otoczenie gospodarcze regionu spowodowały, że decyzję o inwestowaniu w KSSE (Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna) podjęło kilkadziesiąt przedsiębiorstw, spośród których najważniejszymi są: GENERAL MOTORS (Gliwice), ISUZU MOTORS (Tychy) oraz EKOCEM (Sosnowiec). Największe dotychczasowe inwestycje zlokalizowane poza Katowicką Specjalną Strefą Ekonomiczną to: FIAT AUTO POLAND (Bielsko - Biała), PEPSICO (Żywiec), INTERNATIONALE NEDERLANDEN (Katowice) oraz PHILIPS (Bielsko - Biała). Do inwestycji związanych z rozwojem rynku konsumentów zaliczyć należy szybko rozwijającą się w województwie sieć supermarketów (REAL, GEANT, CARREFOUR, AUCHAN, HIT, PRAKTIKER, OBI, CASTORAMA, TESCO, HYPER NOVA).

Największym zagranicznym inwestorem jest włoski koncern samochodowy FIAT, który znajduje się na drugim miejscu w Polsce pod względem wielkości zainwestowanych pieniędzy. Fabrykom FIATA w Bielsku-Białej i Tychach wyrósł konkurent w postaci koncernu amerykańskiego GENERAL MOTORS i wybudowanej przez niemiecką odnogę amerykańskiego olbrzyma, fabryki samochodów Opel. Już dzisiaj wyjeżdża z województwa ponad 70% produkowanych w Polsce samochodów. Obok gigantów warto wymienić również fabryki takich znaczących na międzynarodowym rynku firm jak: ROCA (wyposażenie łazienek), DELPHI (produkcja akcesoriów samochodowych), GULLFIBER (materiały izolacyjne), RABEN (działalność spedycyjna), ISUZU (wytwórnia japońskich silników wysokoprężnych), BACOMA (wyroby spożywcze), HENKEL GROUP (chemia gospodarcza), HORBIN BV (produkcja piwa) czy francuski koncern SAINT GOBAIN (szkło).

2.2. Małe i średnie przedsiębiorstwa - podstawa rozwoju regionu.

W procesie przebudowy gospodarki województwa śląskiego rozwój sektora MSP ma znaczenie strategiczne. Bez powstania nowych trwałych miejsc pracy alternatywnych do dominującego przemysłu ciężkiego jego rzeczywista restrukturyzacja jest niemożliwa.

Od kilkunastu lat zmienia się struktura własnościowa i organizacyjna przedsiębiorstw województwa. Przybywa małych i średnich firm prywatnych prowadzących różnorodną działalność gospodarczą. W 2002 r. w województwie śląskim w sektorze prywatnym pracowało 973,4 tys. osób (tj. 10,9%zatrudnienia krajowego tego sektora), co stanowiło 63,3% pracujących ogółem (w kraju 71,3%). Udział sektora prywatnego w nakładach inwestycyjnych realizowanych w regionie kształtował się na poziomie 65,5% i był niższy od wskaźnika krajowego (68,2%).

Na zarejestrowanych w kraju w 2002 r. 3.468,2 tys. podmiotów gospodarki narodowej 196,7tys. (2,4%) to spółki prawa handlowego z udziałem kapitału zagranicznego. Z zarejestrowanych w regionie 417,9 tys. podmiotów gospodarczych 0,9% stanowią spółki z udziałem kapitału zagranicznego (3,9 tys. podmiotów).
Wśród działających w regionie podmiotów gospodarki narodowej 327,1 tys. stanowią jednostki osób fizycznych (78,3%), z których największy udział (około 71%) stanowią firmy mikro zatrudniające do 9 osób. Liczba ich na koniec 2002 roku wynosiła 215 tysięcy.

Z ogólnej liczby zarejestrowanych w województwie podmiotów 96,3% stanowiły podmioty sektora prywatnego, utożsamiane z małymi i średnimi przedsiębiorstwami zatrudniającymi do 250 pracowników. Spośród nich 37,6% prowadziło działalność w zakresie handlu i napraw, 12,6% obsługę nieruchomości, 10,8% przemysłową działalność produkcyjną, 10,9% budowlaną, 8,1% transportowo-magazynową.
Udział małych i średnich przedsiębiorstw w eksporcie województwa jest niski i wynosi 30% ogólnej wartości eksportu (70% przypada na duże przedsiębiorstwa działające w regionie), co świadczy, że w województwie większość obrotów handlu zagranicznego generowana jest przez duże przedsiębiorstwa, w imporcie natomiast stanowi 51% i przewyższa zakupy importowe realizowane przez duże przedsiębiorstwa.
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw województwa skupia 96,3% wszystkich podmiotów gospodarki zlokalizowanych na tym terenie, zatrudnia 59% ogółu pracujących w województwie i generuje około 62% obrotów łącznie. Instytucjami wspierającymi małe i średnie przedsiębiorstwa regionu są izby gospodarcze (przemysłowo-handlowe) oraz regionalne i lokalne agencje rozwoju.

Do powstania nowych firm i rozwoju już istniejących oprócz doskonalenia rozwiązań prawnych i makroekonomicznych, niezbędne jest tworzenie najbliższego otoczenia sprzyjającego rozwojowi przedsiębiorczości, przygotowanie profesjonalnego personelu zajmującego się aktywizacją gospodarczą środowiska lokalnego oraz tworzenie instytucji rozwoju lokalnego.

Tworzeniu nowych małych i średnich przedsiębiorstw najbardziej sprzyjają sektory usług okołobiznesowych, ochrony środowiska, nowych technologii, informatyki, turystyki oraz sektor rolno-spożywczy, w szczególności działające w oparciu o nowe technologie. Coraz bardziej złożone otoczenie do tworzenia nowych firm ma silny wpływ na selekcję małych i średnich przedsiębiorstw, znacznie częściej jedynie przedsiębiorstwa oferujące produkty wysokiej jakości i posiadające dobrą sieć promocyjną są w stanie podołać rosnącej na rynku konkurencyjności. Najlepszym rozwiązaniem na stworzenie skutecznej konkurencyjności na rynku jest powstawanie nowych firm. Kondycja i perspektywy rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw uzależnione są przede wszystkim od uwarunkowań makroekonomicznych, wielkości kapitału rozwojowego oraz dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania. Za podstawowy warunek długofalowego rozwoju sektora MSP uznać należy prowadzenie stabilnej polityki makroekonomicznej (zewnętrznej), zapewniającej długookresową równowagę gospodarczą. Wsparciu temu procesowi sprzyjać powinien spójny i preferencyjny system pożyczek i instrumentów finansowych, stworzony na szczeblu regionalnym i krajowym oraz regulacje systemu finansowo-podatkowego. Na kondycję ekonomiczną i konkurencyjność firm mają również wpływ uwarunkowania wewnętrzne (mikroekonomiczne), do których należą wielkość majątku, zdolność do wdrażania postępu naukowo-technicznego, sprawność zarządzania przedsiębiorstwem, wiedza i przedsiębiorczość kadry oraz jakość oferowanych produktów.

Postępujący proces integracji z UE powoduje konieczność szybkiego dostosowania się przedsiębiorstw do rosnącej konkurencyjności. Niezbędne jest zatem osiągnięcie przez sektor MSP wyższego poziomu zdolności konkurowania na rynku krajowym oraz międzynarodowym. Instytucje i organizacje specjalizujące się w procesach wspierania, w tym również w szkoleniach dotyczących rozwoju firm, muszą zostać lepiej przygotowane do zmieniającej się struktury gospodarczej regionu. Nacisk położyć należy na poprawę współpracy oraz lepsze przystosowanie usług do nowych potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw. W procesach restrukturyzacji przemysłu ciężkiego województwa śląskiego, wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw stanowi jeden z kluczowych czynników determinujących transformację gospodarki w regionie. Wsparcie dla małych i średnich firm to również jedno z kluczowych działań Unii Europejskiej na polu polityki regionalnej. Dla lepszego przygotowania regionu do funduszy strukturalnych, nacisk położyć należy na rozwijanie partnerstwa państwowo-prywatnego, które powinno wyróżniać się prostotą i spójnością mechanizmów współpracy między wszystkimi partnerami zaangażowanymi w realizację celów strategicznych, przyczyniających się do rozwoju tego sektora.

Organizacje społeczne i gospodarcze, władze samorządowe oraz administracja publiczna województwa uświadamiają sobie konieczność wprowadzenia zasadniczych zmian w strukturze gospodarki województwa śląskiego, zwłaszcza w zakresie wsparcia dla małych i średnich przedsiębiorstw. Tworzona jest sieć instytucji, pracująca na rzecz rozwoju lokalnego i regionalnego. W województwie istnieje 8 inkubatorów przedsiębiorczości, 27 agencji / fundacji rozwoju lokalnego i regionalnego, 12 Ośrodków Wspierania Przedsiębiorczości, ośrodków doradczych i ośrodków informacji gospodarczej. Najważniejszymi instytucjami wspierającymi rozwój gospodarczy w regionie są: Fundusz Górnośląski, Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego oraz Górnośląska Agencja Przekształceń Przedsiębiorstw. W województwie funkcjonuje również kilka instytucji wyspecjalizowanych takich jak Górnośląska Agencja Poszanowania Energii, Górnośląska Agencja Budownictwa czy Międzynarodowe Targi Katowickie. Aktywnych jest 14 instytucji finansowych, takich jak Fundusze Pożyczkowo-Poręczyniowe i Fundusze Venture Capital. Istotną rolę na terenie województwa odgrywają organizacje gospodarcze, zwłaszcza Izba Rzemieślnicza oraz Małej i Średniej Przedsiębiorczości, 15 Izb Przemysłowo-Handlowych oraz Górnośląskie Towarzystwo Gospodarcze.

2.3. Handel i gastronomia.

Sieć handlowa województwa śląskiego to 52,2 tys. sklepów oraz innych punktów sprzedaży detalicznej o powierzchni 4.30,1 tys. m2 (zatrudniających 144,3 tys. osób), 1.312 placówek gastronomicznych, 216 targowisk stałych oraz 984 stacji paliw (z tego 957 prywatnych).

Z ogólnej liczby sklepów i punktów sprzedaży detalicznej 99,7% przypada na sektor prywatny (55,1 tys.) a jedynie 0,3 % na sektor publiczny (185 placówek zatrudniające 343 tys. osób). W branży ogólnospożywczej działa 17,3 tys. placówek (tj. 32% sieci sklepowej), odzieżowej 3,8 tys. (6,9%), pojazdów mechanicznych 2.1 tys. (3,6%), mięsnej 1,9 tys. (3,4%), kosmetycznej 709 (1,3%), warzywno-owocowej 380 (0,7%). Łączna wartość sprzedaży detalicznej w 2002 r. wynosiła 12.559,4 mln zł., z czego 98% przypadało na sektor prywatny a tylko 2% dotyczyła sektora publicznego. W 2002r. sprzedaż detaliczna na 1 mieszkańca w regionie wynosiła 2,6 tys. zł. Sprzedaż detaliczna towarów w przedsiębiorstwach handlowych wynosiła 71,9% sprzedaży detalicznej ogółem.

Spośród wszystkich sklepów działających na terenie województwa 14 placówek stanowią domy towarowe o powierzchni 64,0 tys. m2, 59 domy handlowe (60,5 tys. m2), 281 to supermarkety o powierzchni 198,7 tys. m2, 39 hipermarkety (powierzchnia 347,2 tys. m2, 1.973 to sklepy specjalistyczne, a 909 to sklepy powszechne (159,8 tys. m2).

Sieć gastronomiczna województwa to 1.312 placówek (w tym 278 restauracji i 355 barów). Na sektor prywatny przypada 63% sieci gastronomicznej regionu (822 placówek), w sektorze publicznym działalność prowadzi 490 placówek to jest 37% sieci placówek gastronomicznych województwa.

Powierzchnia składowa magazynów zlokalizowanych w regionie wynosi 5.431,5 tys. m2. Składa się na nią 5.617 obiektów, z czego na sektor prywatny przypada 95% sieci składowej województwa. Pojawienie się supermarketów i wielkich centrów handlowych na obrzeżach dużych miast wpłynęło na przenoszenie się działalności usługowej z centrów aglomeracji na ich przedmieścia.

Województwo śląskie to również rynek towarowo-wystawienniczy o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Odbywające się tutaj co roku imprezy targowe stwarzają okazję do promocji produktów, nawiązywania kontaktów handlowych oraz zawierania kontraktów. Do najbardziej prestiżowych imprez targowych należą: Międzynarodowe Targi Ekologiczne INTERECO, Międzynarodowe Targi Samochodowe AUTOSALON, Międzynarodowe Targi Spożywcze FOODTARG, Międzynarodowe Targi Budownictwa TARGBUD, Międzynarodowe Targi Górnictwa. Dużą renomą cieszą się Targi Techniki i Aparatury Technicznej INTERMED, Wiosenne i Jesienne Targi Ogrodnicze, Targi Opakowań i Maszyn Pakujących OPREX, Targi Techniki Aparatury Medycznej i Stomatologii EXPOMEDIA oraz Targi Narzędzi i Obrabiarek TOOLEXPO. Organizatorem większości imprez są Międzynarodowe Targi Katowickie Sp. z oo. w Katowicach.

2.4. Działalność badawcza i rozwojowa - zabezpieczenie trwałej konkurencyjności gospodarczej.

Duży potencjał naukowo-badawczy (Główny Instytut Górnictwa, Instytut Metalurgii Żelaza, Instytut Metali Nieżelaznych, Instytut Spawalnictwa) z kilkudziesięcioma innymi placówkami naukowo-badawczymi, dużymi i prężnymi uczelniami (Uniwersytet Śląski, Politechnika Śląska, Śląska Akademia Medyczna, Akademia Ekonomiczna, oddział PAN), powoduje, że województwo śląskie staje się jednym z najważniejszych ośrodków naukowych w kraju. Funkcja naukowo-badawcza placówek naukowych nastawiona jest głównie na zaspokojenie potrzeb przemysłu (górnictwo, hutnictwo, przetwórstwo żelaza i stali oraz metali nieżelaznych, przemysł energetyczny, elektrotechniczny, chemiczny, maszynowy). Jednostki badawczo-rozwojowe prowadzą również bardzo ważną dla regionu działalność na rzecz ochrony środowiska i zagospodarowania odpadów przemysłowych, zdrowia czy medycyny przemysłowej.

Na terenie województwa śląskiego znajduje się 12,6% potencjału badawczo-rozwojowego istniejącego w Polsce. Jest to drugi co do wielkości po województwie mazowieckim ośrodek badawczy kraju. Na potencjał badawczo-rozwojowy regionu składa się 97 jednostek, w tym: 40 jednostek naukowych i badawczo-rozwojowych, 46 jednostek rozwojowych i 11 szkół wyższych.

Spośród wszystkich tego rodzaju jednostek występujących na terenie województwa, 40 to duże instytuty naukowe i badawczo-rozwojowe, z tego 6 placówek naukowych PAN (w tym 3 instytuty naukowe) i 31 jednostki badawczo-rozwojowe, z których 13 to instytuty naukowo-badawcze, a 14 ośrodki badawczo-rozwojowe, które zaznaczyły swoją obecność na polu innowacji i wdrożeń nowych technologii na Śląsku. Instytuty te zatrudniają 11.237 osób, spośród których 640 osób posiada tytuł profesora, 798 osób dr hab., 3.813osoby doktora, a 3.743 osoby tytuł zawodowy mgr, inż., lekarza i licencjata.

W jednostkach badawczo-rozwojowych województwa śląskiego w 2002 r. zatrudnionych było 7.030 pracowników naukowo-badawczych (9,2% zatrudnionych pracowników naukowo-badawczych kraju) i stawiało region na 3 pozycji wśród wszystkich województw.

Liczba pracowników badawczych-rozwojowych zatrudnionych w jednostkach tego typu na 1.000 osób aktywnych zawodowo wynosiła w województwie 3,7 osób (kraj 4,5 os.).

Probierzem siły regionu są wydatki na działalność innowacyjną, które plasują województwo śląskie na trzecim miejscu w kraju. W 2002 r. nakłady na działalność badawczą i rozwojową w Polsce wynosiły 4.582,7 mln zł., z tego w województwie śląskim kształtowały się na poziomie 342,5 mln zł., tj. 7,5% nakładów krajowych ogółem. Pomimo tego, że region zajmował pod tym względem trzecią pozycję w kraju, były one znacznie niższe od wielkości nakładów poniesionych w województwie mazowieckim (1.994,3 mln zł.), które stanowiły 43,5% nakładów krajowych i małopolskim 496,5 mln zł. (10,8% udziału w kraju). W przeliczeniu na 1 mieszkańca stanowiło to 73 zł (średnio w kraju 120 zł.), dając 7 pozycję w rankingu województw.
Wspieranie innowacyjności i rozwoju przedsiębiorczości w gospodarce, przez dotychczasowe jednostki naukowo-badawcze wymagało dostosowania ich do dynamicznie zmieniającego się otoczenia. W pierwszym okresie restrukturyzacji na początku lat dziewięćdziesiątych wprowadzone zostały nowe metody zarządzania. Instytuty zaczęły ukierunkowywać się na rosnące potrzeby rynku (85% ich działań dotyczyło wdrożeń i rozwiązań praktycznych). Szybki wzrost inicjatyw prywatnych na terenie województwa wraz z napływem kapitału zagranicznego stanowił istotne źródło nowego dochodu, stał się również motorem adaptacji badań. Ze względu na długoletnią tradycję w zakresie badań i rozwoju instytuty te w dużym stopniu ukierunkowane są branżowo. Większość z nich koncentruje się na działaniach w sektorze wydobywczym, hutniczym i chemicznym, jednak w miarę otwierania się możliwości związanych z rozwojem nowych sektorów zaczynają one coraz częściej wykazywać tendencję do dywersyfikacji swojego pola działania. O konkurencyjności gospodarki województwa zadecyduje zdolność do szybkiego wprowadzania nowoczesnych rozwiązań technologicznych, technicznych, menedżerskich i organizacyjnych.
Dla wsparcia rozwoju działań innowacyjnych w regionie istotne jest sprawne działanie instytucji proinnowacyjnych (centra transferu technologii i innowacji), których zadaniem jest niesienie pomocy przedsiębiorcom w realizacji projektów technologicznych oraz absorpcji nowoczesnych, proekologicznych technologii, głównie przez sektor MSP.

Występująca na rynku regionalnym instytucjonalna luka w dziedzinie pobudzania procesów innowacyjnych, spowodowała utworzenie w województwie Regionalnego Centrum Innowacji i Transferu Technologii, którego funkcjonowanie ma na celu poprawę konkurencyjności sektora MSP w województwie.
Działania innowacyjne wspierają funkcjonujące w regionie instytucje szkolnictwa wyższego, najważniejsze spośród nich to: Politechnika Śląska, Śląska Akademia Medyczna jedna z największych uczelni medycznych w Polsce, Uniwersytet Śląski. Ważne miejsce w województwie w kształceniu kadry przyszłych przedsiębiorców zajmuje Akademia Ekonomiczna. Celem dostosowania się tych instytucji do potrzeb gospodarki wszystkie wyższe uczelnie zainteresowane są nawiązaniem odpowiedniej współpracy z podmiotami mającymi wpływ na rozwój gospodarczy regionu.

2.5. Turystyka.

Region obejmuje swym zasięgiem jedno z najbardziej atrakcyjnych przyrodniczo obszarów południowej Polski: Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Pogórze Śląskie oraz Beskid Zachodni. Region w dużym uproszczeniu podzielić można na dwie części: przemysłową i turystyczną. W ciągu wielu lat promowania przemysłowego rozwoju województwa, utrwalony został w kraju nieprawdziwy wizerunek tego obszaru. Region znany był jedynie jako rynek pracy, zapomniany i bez znaczenia na mapie kulturalnej kraju, nieatrakcyjny zarówno dla osób miejscowych jak i przyjezdnych. W nowych granicach administracyjnych województwo śląskie zyskało na atrakcyjności turystycznej. Cechą regionu jest jego różnorodność oraz ogromny jak dotąd niewykorzystany potencjał kulturowy, krajobrazowy oraz przyrodniczy. O urodzie, niezwykłości i unikalności terenów turystycznych stanowi głównie urozmaicona rzeźba terenu. Walory turystyczne regionu obniża jednak znaczna degradacja środowiska. Dochodową nową dziedziną aktywności gospodarczej województwa staje się turystyka. Potencjał regionu sprawia, że jest to miejsce do rozwoju turystyki tranzytowej, gospodarczej, kulturalnej, rekreacyjno-turystycznej oraz agroturystyki słabo rozwiniętej jeszcze w województwie.

Województwo śląskie w 2002 r. odwiedziło około 7,5 mln osób, z tego na turystykę krajową przypadało 86% zwiedzających. Podobnie jak w kraju nastąpił spadek ruchu turystycznego. Pod względem liczby turystów zagranicznych odwiedzających region (1,1 mln osób) znalazło się na 12 miejscu spośród województw w kraju. Z turystów zagranicznych przybywających do regionu najliczniejszą grupę stanowią Niemcy, Ukraińcy, Włosi, Francuzi, Brytyjczycy, Amerykanie i Rosjanie.

Potencjał turystyczny posiadają również obszary wiejskie województwa. Tereny te cieszą się coraz większą popularnością wśród turystów odwiedzających województwo. Możliwości turystyczne regionu nie są jednak w pełni wykorzystywane. Walory przyrodnicze zarówno tradycyjnych obszarów turystycznych takich jak Beskidy (pasmo w południowej części województwa z licznymi przejściami granicznymi) czy Jura Krakowsko-Częstochowska (unikalny w Europie rezerwat przyrody z okresu jury), tworzą po temu znakomite warunki. Atrakcyjność tej okolicy podnoszą ruiny zamków i strażnic piastowskich "orle gniazda" z zamkiem w Ogrodzieńcu oraz pięknie położone kompleksy pałacowo-parkowe z największym ośrodkiem w Pilicy. Potrzebna jest tylko rozbudowa infrastruktury wypoczynkowo-turystycznej i zakrojona na szeroką skalę promocja regionu.

Turystyczny charakter Beskidu Śląskiego tworzą góry i zbiorniki wodne stwarzając bardzo dobre warunki do wypoczynku i rekreacji w różnych formach (turystyka górska i narciarska). Obszar ten poszczycić się może rozwiniętą bazą turystyczną dysponującą 29,6 tys. miejsc noclegowych. Większość z nich skupiona jest w największych beskidzkich centrach wypoczynkowych: Ustroń, Wisła, Szczyrk.

Stopień rozwoju turystyki odzwierciedla zmieniająca się na korzyść oferta noclegowa, maleje ilość obiektów zakwaterowania zbiorowego, wzrosła liczba hoteli i ośrodków szkoleniowo-wypoczynkowych.
Bazę turystyczną województwa śląskiego stanowi 378 obiektów noclegowych Na bazę turystyczną składa się 75 hoteli (7.743 miejsc), 2 motele (76 miejsc), 12 pensjonatów (638 miejsc), 7 domów wycieczkowych (382 miejsc), 22 schroniska (1,116 miejsc), 68 ośrodków wczasowych (4.849 tys. miejsc), 40 ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe (3.791 miejsc), 8 pól biwakowych na 413 miejsc oraz 118 obiektów wypoczynku sobotnio-niedzielnego i świątecznego (8,5 tys. miejsc).

Województwo śląskie oferuje 30,4 tys. miejsc noclegowych. Pomimo dużego potencjału walorów wypoczynkowych region posiada jedynie 15 zespołów ogólnodostępnych domków turystycznych. Liczba miejsc wypoczynkowych dla dzieci i młodzieży nie przekracza dwóch tysięcy. Województwo może poszczycić się za to drugim po województwie dolnośląskim miejscem pod względem ilości zarejestrowanych hoteli w kraju. Region znajduje się w czołówce województw posiadających hotele trzygwiazdkowe (26). Spośród górskiej bazy turystycznej województwa 80% stanowią miejsca całoroczne. Jeżeli chodzi o ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, to stanowią one 96% miejsc w ofercie bazy całorocznej.

Skarby przyrody nie wyczerpują atrakcyjności turystycznej tego regionu. W obrębie województwa śląskiego znajduje się również Częstochowa, centrum turystyki pielgrzymkowej w Polsce. Potencjał turystyczny tego miejsca nie jest w pełni wykorzystany ani zagospodarowany, chociaż jest to najczęściej odwiedzane miejsce turystyczne województwa. Mimo niezwykłej atrakcyjności tego terenu, jego zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne jest stosunkowo ubogie, skąpa jest baza gastronomiczna i noclegowa. Co roku słynny klasztor odwiedza prawie 5 milionów osób, w tym 70 tysięcy turystów zagranicznych. Turyści odwiedzający to miejsce skorzystać mogą jedynie z 3.051 miejsc noclegowych usytuowanych w samym mieście i okolicy.

Baza sportowa województwa śląskiego to 139 stadionów (w tym 17 przyszkolnych), z których największym jest Stadion Śląski na 40 tys. miejsc, oraz 6 innych od 10-40 tys. miejsc, 585 boisk do gier wielkich, hale sportowe, urządzenia do sportów łodziowych (w tym 37 przystani), 2 baseny treningowe, tory sportowe (jeździeckie, kolarskie, kartingowe), 58 krytych pływalni sportowych (w tym 41 przyszkolnych), 21 pływalni otwartych oraz obiekty do sportów zimowych (18 sztucznych lodowisk, w tym 5 krytych) oraz 8 skoczni narciarskich.

Do atrakcji turystycznych w środkowej części województwa zaliczyć należy wiele obiektów architektury i budownictwa oraz zabytków dawnej techniki-zabytki kultury przemysłowej związane z górnictwem i hutnictwem, a także okazałe pałace pełniące dziś różne funkcje oraz różnorodna architektura sakralna.
Stereotypowi o zupełnie zniszczonym środowisku naturalnym województwa przeczy nie tylko duża powierzchnia obszarów zielonych i leśnych (około 32% powierzchni regionu) ale również duża ilość zachowanych tu skarbów przyrody z przepięknymi parkami krajobrazowymi (Jurajskim i Pszczyńskim Parkiem Krajobrazowym) oraz kilkunastoma rezerwatami przyrody. Atrakcyjność terenu, bogata baza noclegowa i gastronomiczna umożliwia mieszkańcom regionu ciekawy wypoczynek sobotnio-niedzielny. Nie wyczerpuje to atrakcyjności turystycznej regionu. Na południu regionu znajduje się jedno z najlepiej zagospodarowanych górskich regionów kraju-Beskidy. W samym centrum regionu znajduje się Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku, pod wieloma względami rekordowy. Ten ogromny kompleks przyrodniczo-rekreacyjny jest swoistą enklawą krajobrazową z licznymi atrakcjami, wesołym miasteczkiem, ogrodem zoologicznym, planetarium, skansenem, kolejką krzesełkową oraz Stadionem Śląskim. Park powstał na skrajnie zdegradowanych terenach pokopalnianych (około 600 ha powierzchni nieużytków poprzemysłowych).

Region posiada również możliwości rozwoju turystyki tranzytowej, powiązanej ściśle z turystyką gospodarczą. Nadgraniczne położenie geograficzne czyni region miejscem rozwoju tego rodzaju turystyki. Region posiada duży potencjał rozwojowy w zakresie tego rodzaju turystyki, ze względu na ciekawe położenie geograficzne, obecność Międzynarodowych Targów Katowickich oraz silnego centrum targowego w Bielsku-Białej (targi budownictwa). Dużymi ośrodkami konferencyjnymi na Śląsku są: Katowice oraz Bielsko-Biała, główne miasto Podbeskidzia, dysponujące odpowiednią bazę konferencyjną. Dobre warunki do organizowania tego typu imprez posiadają również inne miejscowości zlokalizowane w Beskidach (Szczyrk, Wisła), które coraz częściej przekształcane są z typowego kurortu w miejsce organizacji różnego rodzaju spotkań służbowych i konferencji.

2.6. Sytuacja gospodarcza na terenach wiejskich.

Tereny rolnicze zajmują ponad połowę powierzchni województwa śląskiego. Mały obszar i duże zaludnienie powodują, że powierzchnia użytków rolnych na 1 mieszkańca wynosi 0,11 ha przy średnio krajowej 0,44 ha. W strukturze agrarnej podobnie jak w całym pasie południowej Polski przeważają drobne gospodarstwa. Chociaż województwo śląskie kojarzone jest często wyłącznie z przemysłem ciężkim, powierzchnia użytków rolnych stanowi prawie połowę obszaru całego regionu (42,2%, w tym indywidualne 38%). Obszar użytków rolnych województwa wynosi 520,9 tys. ha tj. 3,1% użytków rolnych kraju, z czego 90% znajduje się w gospodarstwach indywidualnych. Większość użytków rolnych zajmują grunty orne (76,7%). Do jednego z najwyższych w skali kraju należy udział łąk i pastwisk (22,4% użytków rolnych województwa) zlokalizowanych przede wszystkim w regionach górskich i podgórskich, stanowiących 8,5% powierzchni regionu ogółem.

W 618,5 tys. ha przestrzeni produkcyjnej funkcjonuje 253 tys. gospodarstw rolnych z tego 41% stanowią indywidualne gospodarstwa rolne. Ponad 92% gospodarstw rolnych województwa to gospodarstwa, których powierzchnia nie przekracza 5 ha, w kraju 8,3 ha (55% gospodarstw rolnych). Spośród wszystkich gospodarstw rolnych aż 85% z nich stanowią gospodarstwa o powierzchni od 0-3 ha. Przeciętna powierzchnia 1 gospodarstwa rolnego wynosi 2,51 ha, w tym przeciętna powierzchnia użytków rolnych 2,15 ha. W konsekwencji sprawia to, że rolnictwo województwa należy do najbardziej rozdrobnionych w Polsce. Gleby województwa należą do przeciętnych, ich przydatność dla rolnictwa obniża skażenie odpadami (metale ciężkie) i emisjami przemysłowymi (kwaśne deszcze). Niewielka powierzchnia gospodarstw, skażenie gleb, niski poziom usług dla rolników, brak właściwie funkcjonujących organizacji rynkowych przy silnej konkurencji z zewnątrz wpływają na słabość rolnictwa tego regionu.

Struktura upraw województwa nie odbiega znacząco od struktury krajowej. Główną pozycję w strukturze zasiewów zajmują uprawy zbożowe, ziemniaki i rośliny pastewne. W produkcji zwierzęcej dominuje chów trzody chlewnej, który wielkością zbliżony jest do województwa małopolskiego i zachodniopomorskiego. Podstawowym kierunkiem produkcji zwierzęcej poza trzodą chlewną jest hodowla drobiu. Mimo utrudnionych warunków produkcyjnych spowodowanych skutkami przemysłu, stałym zmniejszaniem się powierzchni użytków rolnych oraz dużym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych, w rolnictwie województwa występuje wzrost we wszystkich podstawowych kierunkach produkcji.

Wbrew utartym opiniom rolnictwo i tereny wiejskie województwa śląskiego stanowią istotny element gospodarki regionu. Użytki rolne stanowią 42,2 powierzchni województwa podczas gdy średnia krajowa wynosi 54,0%.

Podstawowym kierunkiem produkcji w gospodarstwach indywidualnych jest produkcja mieszana (49%), a 30% gospodarstw specjalizuje się w produkcji roślinnej. Decyduje o tym w dużej mierze struktura gospodarstw rolnych i warunki naturalne oraz duże obszary użytków zielonych sprzyjające rozwojowi rozdrobnionej i ekstensywnej hodowli zwierząt.

Na terenach wiejskich województwa żyje 992,7 tys. osób co stanowi 20,9% ogółu mieszkańców regionu i 6,8% ludności wiejskiej kraju.

Warunki przyrodniczo-glebowe na obszarze województwa są bardzo zróżnicowane. Powierzchnia zasiewów roślin podstawowych stanowi 2,6% powierzchni zasiewów kraju ogółem. W powierzchni tej znaczący udział mają zboża (62,7% w tym pszenica - 22,8%), ziemniaki (9,7%) oraz rzepak (4,0%). W województwie następuje ograniczanie upraw roślin przemysłowych i nasiennych, przy równoczesnych stale wzrastających powierzchniach odłogujących. Plony z 1 ha uzyskiwane w województwie na ogół nie odbiegają od średnich uzyskiwanych w kraju, niejednokrotnie nawet je przekraczają. Województwo śląskie jest znaczącym producentem warzyw. Udział tej produkcji w produkcji krajowej sięga około 3%.

Obsada zwierząt gospodarskich województwa na 100 ha użytków rolnych wynosi 28 sztuk bydła i 78 sztuk trzody chlewnej (średnia krajowa: bydło 33 sztuki, trzoda chlewna 110 sztuki).

Województwo śląskie jest znaczącym producentem żywca drobiowego i jaj. Udział żywca drobiowego województwa śląskiego w bilansie krajowym wynosi około 3,0%, w produkcji jaj konsumpcyjnych sięga 8,3%.

Produkcja towarowa mleka w województwie od kilku lat utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie i stanowi 2,8% udziału w produkcji krajowej. Region cechuje się dobrą wydajnością jednostkową w produkcji mleka, przeciętny roczny udój od jednej krowy w województwie wynosi 4.216 litrów, podczas gdy w kraju 3.902 litrów, co daje czwartą lokatę w rankingu województw.

Tylko 14% gospodarstw rolnych w ogólnej liczbie gospodarstw indywidualnych, klasyfikowanych wg typu gospodarstwa domowego, potwierdza tezę o słabości ekonomicznej rolnictwa i dużym wpływie pozarolniczych źródeł dochodów na stan finansów gospodarstw domowych. Gospodarstwa indywidualne województwa cechuje blisko 50% wyższy, niż przeciętnie w kraju udział gospodarstw dwuzawodowych typu pracowniczo-rolniczego.

Z gospodarstw indywidualnych jedynie 17% wykazuje dochody z działalności rolniczej prowadzonej głównie na rynek. Jest to jeden z najniższych wskaźników w kraju i świadczy o niskiej towarowości rolnictwa województwa. Najwyższy w kraju jest udział gospodarstw prowadzących w regionie działalność rolniczą wyłącznie na potrzeby własnej rodziny i gospodarstwa domowego (21%).

Spośród ogólnej liczby ludności wiejskiej województwa śląskiego 12,6 % zatrudnionych jest w rolnictwie Wielkość zatrudnienia ma zasadniczy wpływ na ocenę efektywności produkcji. Zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie wiązać się musi ze zmianami strukturalnymi tego sektora, między innymi poprzez koncentrację produkcji w mniejszej liczbie większych jednostek produkcyjnych oraz tworzenie dla części pracujących możliwości zarobkowania poza rolnictwem.

Ogólny poziom wyposażenia gospodarstw rolnych w podstawową infrastrukturę wodno-kanalizacyjną jest lepszy niż średnio w kraju. Aż 70% gospodarstw czerpie wodę z ujęć publicznych, a jedynie 8% nie korzysta z sieci wodociągowej. Równocześnie do kanalizacji nie jest podłączonych 7% gospodarstw rolnych. Nieco mniejszy niż średnio w kraju jest udział gospodarstw podłączonych do sieci energii elektrycznej. Podłączenie to posiada 63% gospodarstw, podczas gdy średnio w kraju wskaźnik ten wynosi 74%. Blisko dwukrotnie wyższy niż średnio w kraju jest odsetek gospodarstw korzystających z sieci gazu ziemnego.
Słabymi punktami obszarów wiejskich jest niski poziom życia ich mieszkańców oraz brak dostatecznego dostępu do sieci kanalizacyjnej i wodociągowej. Pomimo tego, województwo śląskie plasuje się na pierwszym miejscu w Polsce pod względem gęstości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz na trzecim pod względem sieci gazowej. Wpłynęło na to głównie występowanie na terenie regionu wysoko zurbanizowanych obszarów, zlokalizowanych w środkowej części województwa. Występowanie infrastruktury komunalnej w województwie śląskim jest zróżnicowane. Celem poprawy warunków życia na wsi jest wsparcie działalności mających wpływ na rozwój infrastruktury komunalnej i technicznej (drogowej). Najpilniejszym problemem jest odprowadzanie ścieków i ich oczyszczanie. Dużych nakładów wymaga również drogownictwo i infrastruktura szkolna. Wsparcie rozwoju obszarach wiejskich wpłynie korzystnie zarówno na stan środowiska naturalnego, jak również dywersyfikację samych terenów, które stanowić mogą interesującą przestrzeń pod inwestycje i działalność pozarolniczą.

Poziom cywilizacyjny mieszkańców terenów wiejskich w województwie śląskim kształtuje się korzystniej od przeciętnych warunków występujących w kraju. Pomimo wyższego niż w kraju wyposażenia mieszkań terenów wiejskich w standardowe instalacje sanitarne (szczególnie wodociągowe), stopień zainstalowanych urządzeń sanitarnych wymaga podjęcia nakładów inwestycyjnych.

2.7. Lasy i obszary chronione.

Mimo intensywnej wielowiekowej działalności gospodarczej prowadzonej na terenie województwa śląskiego, prawie 32% powierzchni regionu zajmują lasy z dobrze zachowanymi zespołami roślinnymi i różnorodnością szaty roślinnej: rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe (tj. 4,3 % ogólnej powierzchni lasów kraju). Pod względem lesistości daje to 5 miejsce w kraju (średnia krajowa 28,5%) po województwach: lubuskim (48,2%), podkarpackim (36,4%), pomorskim (35,7 %) i zachodniopomorskim (34,5%).

Powierzchnia gruntów leśnych województwa wynosi 398.2 tys. ha, z tego lasy zajmują 389,5tys. ha. W sferze oddziaływania przemysłu znajduje się około 50% powierzchni lasów. Od wielu lat realizowana jest stopniowa przebudowa drzewostanów. Działania te mają na celu odtwarzanie stabilnych ekosystemów leśnych z uwzględnieniem zasad ochrony różnorodności biologicznej. Ochronę powierzchni zalesionych uzyskuje się poprzez ograniczanie wyłączeń gruntów leśnych na cele nieleśne oraz poprzez tworzenie rezerwatów i parków krajobrazowych. Szczególną wartość dla przywrócenia równowagi ekologicznej ma leśny pas wokół GOP-u.

Obszary objęte ochroną zajmują w województwie śląskim powierzchnię 270.276,1 ha, co stanowi 22% powierzchni województwa. Występują one w dwóch kompleksach na północy i południu województwa. Zalicza się do nich 8 parków krajobrazowych, 59 rezerwatów przyrody, 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych oraz jeden obszar chronionego krajobrazu. Parki Krajobrazowe województwa o łącznej powierzchni 229.326 ha charakteryzują się znaczną odmiennością przyrodniczą i różnorodnością krajobrazową. W południowej części województwa znajdują się 3 parki o charakterze górskim (Żywiecki Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, Park Krajobrazowy Beskidu Małego). Na północy regionu usytuowany jest Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych (ze zróżnicowanym krajobrazem tworzonym przez malownicze wąwozy, jaskinie i skaliste wzgórza, na szczytach niektórych skał znajdują się ruiny dawnych zamków warownych wyznaczających Szlak Orlich Gniazd), Park Krajobrazowy "Stawki" oraz Załęczański Park Na północy regionu usytuowany jest Park Orlich Gniazd z charakterystycznymi warowniami jurajskimi, Park Krajobrazowy "Stawki" oraz Załęczański Park Krajobrazowy. W południowo-zachodniej części województwa leży Park Krajobrazowy " Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich", utworzony dla ochrony wartości przyrodniczych i przyrodniczo-kulturowych związanych z działalnością zakonu Cystersów na Górnym Śląsku. Najmłodszym parkiem województwa jest Park Krajobrazowy "Lasy nad Górną Liswartą". Na terenie województwa znajduje się jeden obszar chronionego krajobrazu "Dobra Wilkoszyn" w Jaworznie.

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego ul. Ligonia 46, 40-037 Katowice