Ubóstwo

Jednym z głównych problemów społecznych dotykających ludność regionu jest ubóstwo. Do pozostałych należą: długotrwała lub ciężka choroba, bezrobocie, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz niepełnosprawność. Występowanie wyżej wymienionych problemów powoduje, że wielu mieszkańców województwa śląskiego doświadcza wykluczenia społecznego. Ponadto sporym wyzwaniem dla województwa jest wzrastająca liczba osób w podeszłym wieku oraz trudności wynikające z emigracji jego mieszkańców (za granicę oraz do innych województw).

Udział osób ubogich wśród ogółu ludności należy w województwie śląskim do najniższych w kraju. W 2019 r. poniżej minimum egzystencji żyło 2,3% populacji. Dla porównania w województwie o najwyższym wskaźniku - małopolskim - było to 7,5%. Jednak po uwzględnieniu dużego potencjału ludnościowego województwa, okazuje się, że najniższy standard życia, poniżej którego występuje biologiczne zagrożenie życia, dotykał blisko 104 tys. osób. W województwie śląskim, podobnie jak na poziomie całego kraju, główną przyczyną ubóstwa jest brak pracy. Do pozostałych czynników ryzyka zalicza się także: utrzymywanie się z rolnictwa lub ze źródeł niezarobkowych, wielodzietność, niepełnosprawność oraz niski poziom wykształcenia.

Pomoc społeczna

Osoby i rodziny, które nie są w stanie przezwyciężyć trudnych sytuacji życiowych wykorzystując do tego własne możliwości mogą skorzystać z pomocy społecznej. Jej celem jest wsparcie wysiłków osób i rodzin zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienia im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. W 2020 r. z tego rodzaju wsparcia skorzystało 84,8 tys. rodzin, które liczyły 163,3 tys. osób.

Samorząd Województwa Śląskiego na bieżąco diagnozuje i monitoruje zarówno poziom problemów społecznych, jak i zasobów pomocy społecznej. Na koniec 2020 r. w województwie śląskim działało 755 instytucji pomocy społecznej świadczących szeroki zakres usług. Należą do nich w szczególności: wypłacanie pomocy finansowej, udzielanie pomocy rzeczowej, poradnictwo specjalistyczne, praca socjalna, zapewnienie posiłku, opieka całodobowa, środowiskowa oraz rodzinna.

Skuteczna realizacja zadań pomocy społecznej w dużej mierze zależy od odpowiedniej liczebności oraz właściwej struktury pracowników instytucji pomocy społecznej. Na koniec 2020 r. w województwie śląskim zadania z zakresu pomocy społecznej realizowało ponad 15,7 tys. osób, z czego 7,9 tys. stanowili pracownicy ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie. 73,9% z nich posiadało wyższe wykształcenie. Wśród pracowników tego rodzaju instytucji kluczową rolę pełnią pracownicy socjalni. Na koniec 2020 w OPS-ach i PCPR-ach zatrudnionych było 2,3 tys. przedstawicieli tej kategorii zawodowej. 29,9% z nich posiadało specjalizację I i/lub II stopnia w zawodzie pracownika socjalnego.

Ekonomia społeczna

Osoby zagrożone wykluczeniem społecznym mogą korzystać również ze wsparcia instrumentu polityki społecznej, jakim jest ekonomia społeczna. Stanowi ona system przedsiębiorstw i organizacji oraz właściwych im uregulowań prawnych, których celem jest prowadzenie procesu reintegracji społecznej i zawodowej. Do podmiotów ekonomii społecznej zaliczają się w szczególności: organizacje pozarządowe, spółdzielnie socjalne, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej oraz kluby i centra integracji społecznej. Jednym z zadań Samorządu Województwa Śląskiego jest koordynowanie działań na rzecz sektora ekonomii społecznej. Obecnie są one podejmowane w ramach projektu pozakonkursowego Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Województwa Śląskiego Współpraca się opłaca – koordynacja sektora ekonomii społecznej w województwie śląskim w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014-2020. Wdrażanych jest wiele inicjatyw, z których w szczególności warto wymienić: sieciowanie Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej, koordynację prac Śląskiej Rady Podmiotów Reintegracyjnych i Regionalnego Komitetu Rozwoju Ekonomii Społecznej, obsługę systemu certyfikowania podmiotów ekonomii społecznej w województwie śląskim oraz prowadzenie interaktywnej mapy potrzeb sektora ekonomii społecznej województwa śląskiego i internetowego katalogu podmiotów ekonomii społecznej województwa śląskiego. Ponadto organizowane są różnego typu spotkania, seminaria, konferencje, targi ekonomii społecznej, konkursy, doradztwo, lekcje dla młodzieży i działania promocyjno-edukacyjne z zakresu ekonomii społecznej.

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów uzależnień oraz przeciwdziałanie przemocy w rodzinie

Problemy dotyczące stosowania środków psychoaktywnych, w tym ryzykowne bądź szkodliwe spożywanie napojów alkoholowych oraz będące ich konsekwencją problemy uzależnień stanowią jeden z kluczowych problemów społecznych. Uzależnienia bowiem stanowią istotny czynnik powodujący m.in.: ubóstwo, dysfunkcje i rozpad rodzin, deficyty opiekuńcze i wychowawcze, problemy rozwojowe dzieci, problemy zdrowotne, przemoc w rodzinie oraz zachowania karalne. W Polsce od 2016 roku notowany jest stały wzrost wielkości spożycia 100% alkoholu na 1 mieszkańca Polski. W 2019 roku wskaźnik ten wynosił 9,78 litra na osobę. Europejskie statystyki wskazują, że Polacy nie piją najwięcej - sytuują nasz kraj blisko średniej europejskiej. Jednakże grupa podwyższonego ryzyka licząca ok. 14%-17% dorosłych konsumentów alkoholu, spożywających rocznie średnio ponad 30 l czystego alkoholu sprawia, że tylko kilka narodów w Europie odnotowuje wyższe wskaźniki w tym zakresie. Warto jednocześnie zwrócić uwagę na to, że ok. 40% konsumentów alkoholu powyżej 15 roku życia spożywa rocznie średnio ok. 1-1,2 l czystego etanolu. Wśród źródeł danych o skali używania substancji psychoaktywnych można wymienić reprezentatywne badania w populacji generalnej wg wskaźników Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA). Wyniki ww. badań potwierdzają, że w Polsce używanie narkotyków jest znacznie mniej powszechne niż rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych, a odsetek osób, które miały kontakt z narkotykami w ciągu ostatniego roku w Polsce jest 16 razy niższy od odsetka osób mających kontakt z alkoholem.

Działania Samorządu Województwa w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów uzależnień prowadzone są w ramach programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w województwie śląskim oraz programów przeciwdziałania narkomanii w województwie śląskim. Od czerwca 2021 roku realizowany jest Program przeciwdziałania uzależnieniom w województwie śląskim na lata 2021-2030, obejmujący całokształt działań dotyczących przeciwdziałania problemom alkoholowym i narkotykowym przewidzianych do realizacji przez samorząd województwa na podstawie stosownych ustaw. Realizując zadania na rzecz przeciwdziałania problemom związanym z alkoholizmem i narkomanią Województwo Śląskie współpracuje z różnymi podmiotami sektora publicznego i społecznego.

Corocznie zlecane do realizacji są zadania w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom w trybie konkursów ofert dla organizacji pozarządowych, które obejmują wzmocnienie aktywności stowarzyszeń abstynenckich i trzeźwościowych, wdrażanie skutecznych oddziaływań w zakresie profilaktyki zachowań ryzykownych związanych z alkoholem, kształtowanie właściwego postrzegania problemów związanych z alkoholem przez mieszkańców województwa śląskiego, organizowanie pomocy rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym, w tym przemocy oraz reintegrację społeczną osób uzależnionych od alkoholu.

Województwo Śląskie kontynuuje od lat działania na rzecz wzmocnienia lokalnej sieci gminnych placówek wsparcia dziennego dla dzieci i młodzieży, zwłaszcza świetlic oraz klubów realizujących programy opiekuńczo-wychowawcze, socjoterapeutyczne i profilaktyczne. Działalność placówek wsparcia dziennego, przyczyniła się do wyrównywania szans rozwojowych dzieci i młodzieży, w tym też wśród dzieci z rodzin dotkniętych problemem uzależnienia. Współpracując z powiatami w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych z uwzględnieniem przemocy w rodzinie Województwo Śląskie wspiera działalność placówek świadczących specjalistyczną pomoc osobom i rodzinom z problemem alkoholowym, w tym przemocy. Udzielone powiatom dofinansowanie umożliwia wzmocnienie placówek udzielających specjalistycznej pomocy i wsparcia, w tym oddziaływań interwencyjnych, informacyjnych i terapeutycznych wobec osób doświadczających problemów alkoholowych, w tym również przemocy w rodzinie.

Wspierane są oddziaływania profilaktyczne w zakresie zachowań ryzykownych, w tym związanych z alkoholem i narkomanią. W ramach realizowanych przedsięwzięć wdrażane są liczne programy profilaktyczne, w tym ujęte w bazie Systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego oraz inne o naukowych podstawach lub o potwierdzonej skuteczności.

Samorząd Województwa aktywnie uczestniczy także we wzmacnianiu rozwoju i modernizacji bazy materialnej, organizacyjnej i merytorycznej podmiotów prowadzących leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych poprzez coroczne organizowanie naborów ofert dla podmiotów wykonujących działalność leczniczą w obszarze przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii m.in. na realizację zadań inwestycyjnych.

Wspierane są także działania mające na celu wzmocnienie systemu reintegracji społecznej i zawodowej osób wykluczonych społecznie, w tym z problemem uzależnienia poprzez dotacje przyznawane przez Marszałka Województwa Śląskiego.

W ramach edukacji publicznej Samorząd Województwa organizuje i współorganizuje przedsięwzięcia służące wzmocnieniu i doskonaleniu zawodowemu kadr realizujących zadania w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz narkomanii. Ponadto, na bieżąco prowadzony jest monitoring problemów alkoholowych i narkotykowych oraz zlecane są badania z powyższego obszaru we współpracy m.in. z Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz podmiotami naukowo-badawczymi.

Polityka senioralna

W województwie śląskim od wielu już lat mamy do czynienia z procesem demograficznego starzenia się ludności. Polega on na zmniejszeniu się liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym, przy równoczesnym wzroście populacji osób najstarszych. W ciągu ostatnich lat nastąpił znaczny wzrost liczby oraz udziału seniorów w populacji regionu. W latach 2010-2020 liczba osób w wieku 60+/65+ wzrosła o 30,4%. Prognoza ludności do 2050 roku przewiduje kontynuację istniejącej tendencji. Populacja osób w wieku poprodukcyjnym zwiększy się o kolejne 5,3% w odniesieniu do roku 2020. Wzrost liczby i udziału osób starszych powoduje stałe zwiększanie zapotrzebowania na usługi dla seniorów. Województwo Śląskie dostrzegając te wyzwania prowadzi działania w zakresie polityki senioralnej służące tworzeniu warunków do aktywnego i godnego starzenia się oraz kształtowaniu środowiska przyjaznego każdemu wiekowi. Wśród działań podejmowanych przez Województwo Śląskie na pierwszy plan wysuwa się projekt Śląskie dla Seniora oraz prowadzone w jego ramach inicjatywy: Śląska Karta Seniora, upowszechnienie idei Koperty życia oraz współpraca ze Śląską Radą ds. Seniorów.

Śląska Karta Seniora umożliwia osobom starszym skorzystanie z dedykowanej im oferty świadczonej przez partnerów działających w obszarze kultury, edukacji, rekreacji itp. jedynie w oparciu o dowód osobisty potwierdzający ukończenie 60 roku życia. Idea Koperty życia upowszechniana jest we współpracy z Pełnomocnikiem Terenowym Rzecznika Praw Obywatelskich w Katowicach oraz Komendą Wojewódzką Policji w Katowicach. Koperta życia zawiera ujednoliconą kartę informacyjną, w której odnotowane są najważniejsze dane medyczne dotyczące seniora. Znacząco ułatwia to udzielanie pomocy osobie poszkodowanej, w przypadku gdy jest ona nieprzytomna.

Śląska Rada ds. Seniorów jest organem opiniodawczym i doradczym działającym społecznie przy Marszałku Województwa Śląskiego, w celu wzmocnienia i rozwoju regionalnej polityki senioralnej. Jej działania zmierzają do integrowania środowisk osób starszych, tworzenia płaszczyzny wymiany dobrych praktyk, informowania i wspierania środowisk seniorów oraz budowania przestrzeni społecznej przyjaznej najstarszym mieszkańcom województwa.

Ponadto w ramach projektu Śląskie dla Seniora cyklicznie organizowane są wydarzenia o zróżnicowanej tematyce i formule (m.in. Wojewódzki Dzień Seniora, Senioralia) umożliwiające aktywne spędzanie czasu wolnego i zapoznanie się z ofertą działań realizowanych na rzecz osób starszych.

W latach 2019-2020 realizowano program małych grantów dla organizacji senioralnych i działających na rzecz seniorów. W 2019 roku dofinansowano podmioty promujące m.in. wolontariat seniorów, ich aktywność fizyczną i kulturalną oraz wsparcie terapeutyczne (dofinansowano 32 podmioty w ramach projektów ponadlokalnych). W 2020 roku przeprowadzono kolejny nabór ofert i dofinansowano 37 podmiotów. W ramach działań mających na celu wsparcie środowisk seniorskich w okresie epidemii COVID – 19 w ramach II priorytetów finansowano:

• Priorytet I. Zadania z zakresu przeciwdziałania/ minimalizowania skutków COVID- 19 w środowisku osób starszych,
• Priorytet II. Działania z zakresu aktywizacji seniorów w okresie epidemii COVID -19.

Polityka prorodzinna

Ważną inicjatywą Samorządu Województwa Śląskiego w dziedzinie polityki społecznej jest program pn. Śląskie dla rodziny – Karta Dużej Rodziny. Celem tego przedsięwzięcia jest wzmocnienie i wsparcie rodzin wielodzietnych zamieszkałych na terenie województwa śląskiego. Wielodzietność, choć sama w sobie nie stanowi problemu społecznego, należy do czynników zwiększających ryzyko popadnięcia w ubóstwo. Dzięki programowi członkowie rodzin wielodzietnych mogą skorzystać z ulg i zniżek na produkty i usługi oferowane przez jego partnerów.

System pieczy zastępczej

Rodzina jest najtrwalszym i najstarszym elementem organizacji społecznej. Jednakże z uwagi na fakt, że stanowi ona podstawową strukturę społeczną praktycznie wszystkie problemy dotyczące danej zbiorowości dotykają także rodziny. Odbija się to często na najmłodszych jej członkach. Dlatego też rodziny niewydolne wychowawczo muszą być wspierane w pełnieniu swoich ról. Czasami jednak dla znajdujących się w nich dzieci trzeba znaleźć nowy dom. Ważne miejsce w zapewnieniu właściwej opieki i wychowania najmłodszym mieszkańcom województwa śląskiego odgrywa system pieczy zastępczej. Jego częścią są prowadzone przez Samorząd Województwa Śląskiego oraz na jego zlecenie: ośrodki adopcyjne, interwencyjny ośrodek preadopcyjny i regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne.

Jednym z zadań własnych samorządu województwa, określonych ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej jest prowadzenie interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych oraz regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych. W województwie śląskim zadanie to zlecono organizacjom społecznym, które prowadzą łącznie 4 placówki, tj.: Interwencyjny Ośrodek Preadopcyjny oraz 3 regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne. W województwie śląskim funkcjonuje również 1 placówka działająca w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Województwa Śląskiego - Regionalna Placówka Opiekuńczo-Terapeutyczna w Bytomiu. Interwencyjny Ośrodek Preadopcyjny dysponuje 15 miejscami dla dzieci w wieku od urodzenia do ukończenia pierwszego roku życia. Ośrodek zapewnia całodobową, specjalistyczną opiekę medyczno-pielęgnacyjną oraz wychowanie dziecka pozbawionego trwale lub okresowo opieki ze strony własnej rodziny. Udzielana jest w nim wszechstronna pomoc noworodkom i niemowlętom, które w okresie oczekiwania na przysposobienie, ze względów zdrowotnych, nie mogły zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej. Regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, dysponujące łącznie 130 miejscami, zapewniają całodobową specjalistyczną opiekę, dostęp do usług medycznych i rehabilitacji oraz wychowanie i edukację dzieci, które ze względu na stan zdrowia nie mogły zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Aktualizacja: sierpień 2021